ERMENİ KONUSUNDA, NUTUK TAN ALINAN BELGELER DOKÜMANI .., 9

ERMENİ KONUSUNDA, NUTUK TAN ALINAN BELGELER DOKÜMANI .., 9

BELGE 120

Barış Delegeleri Hamit ve Necati Beyefendilere
23 Kasım 1920

Ermenilerle görüşmelerimizde hiçbir yerin karışması ve aracılığı söz konusu olmamalıdır. Özellikle Ermenilere vekil olarak ve onları korumak amacı 
ile işe karışmak isteyenlere karşı aracılık kabul etmediğimizi açıklayabilirsiniz. Haklarımızdan en küçük özveriye yanaşmayacağımız kesindir. 
Kazım Karabekir Paşa Hazretleri'ne Dışişlerinden bu konuda gerekli bilgiler verilmiştir efendim. 

 
TBMM Başkanı
Mustafa Kemal

Onar, Mustafa; Atatürk'ün Kurtuluş Savaşı Yazışmaları, c .II, T.C. Kültür Bakanlığı, Ankara-1995, s. 207.
Atatürk'ün Milli Dış Politikası, T.C. Kültür Bakanlığı, Ankara 1994, s. 180.

..........

BELGE 121

Ermenistan Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu Başkanlığı'na
Ankara, 29 Kasım 1920

Ohan Canyan kabinesinin çekilmesi üzerine Ermeni parlamentosu kararı ile yeni kabineyi kurmaya görevlendirildiğinizi bildiren ve komşu ülkelerle 
dostça ilişki sürdürme dileğiyle arzulu yeni hükümetin, Gümrü'de başlayan barış görüşmelerini karşılıklı haklar ve karşılıklı çıkarlara yatkınlığınızı 
açıklayarak gönderdiğiniz telgrafı sevinçle aldım. İki komşu ulus arasında yeniden barış kurmak ve barışık olmak için en iyi duygularla başlattığınız 
ilk girişimle de tanıtlandığı üzere TBMM Hükümetinin gerek Ermenistan ve gerek öteki komşu ülkeler için aynı duyguları beslediğini bu yolla da 
doğrulama olanağı bulduğumdan dolayı övünürüm.

Gümrü'de başlayan barış görüşmelerinin iki ulus için karşılıklı güvenlik ilkesine dayalı bir barış ve bolluk dönemi getirecek bir sonuca ulaşması 
bizce de pek uygun ve gerekli olduğuna kuşku duyulmayacağı umudu ile Ermenistan'ı artık zararlı dış etkilerden korumaya yönelik yurtseverce 
çalışmalarınızda kesin başarılar dilerim. 

 
TBMM Başkanı
Mustafa Kemal


Atatürk'ün Kurtuluş Savaşı Yazışmaları, c. II, s. 208
Atatürk'ün Milli Dış Politikası, s. 184
..............

BELGE 122

Doğu Cephesi Komutanlığı'na
Ankara, 30 Kasım 1920

Bakü'de Türkiye Temsilcisi Memduh Şevket Bey'e.
Tiflis'te Türkiye Temsilcisi Kazım Bey'e

Her yerden gelen haberlerden anlaşıldığı gibi İngilizler Bolşeviklerle bizim ve İslam ülkelerinin arasını açmak için bütün yollara başvurmaktadırlar. 
Bunu başardıkları zaman her ki topluluğu ayrı ayrı ezebileceklerini umuyorlar. Bu amaçla çıkarılan söylentiler arasında İngilizlerce Azerbaycan'ın 
bize verilmesine karşılık Kafkasya'da Bolşeviklere karşı cephe açacağımız gibi buna benzer daha birtakım uydurmalar vardır. Çıkarılmakta olan bu 
tür söylentileri elinizdeki bütün araçlardan yararlanarak hemen ve kesin bir dille yalanlamaya yetkili ve görevlisiniz. 
İngiliz, Fransız ve İtalyanlarca ne doğrudan, ne de İstanbul'da iktidara getirdikleri hükümet aracılığı ile bize bir barış önerisi verilmemiştir. 
Bu tür söylentileri çıkaran bilinen hükümetlerin paralı propagandacılarıdır. Bu söylentiler, belki de Adana'da Fransızların her sıkışınca dinlenmek ve 
yeni güç toplayabilmek için zaman kazanmak amacı ile anlaşma istemelerinden ve bu amaçla birkaç kişiyi kıyılarımıza göndermelerinden 
kaynaklanmaktadır. Ama, bu tür eylemlerin hepsine yanıtımız, yalnızca Fransızların yurdumuzdan çekip gitmelerini istemektir. 
Öte yandan kendilerine Ankara Hükümetinin temsilcisi ya da delegesi süsünü veren, bizce bilinmeyen kimseler İstanbul'da İngiliz ve Fransızlarla 
görüşüp aralarında kararlar almaktadırlar. Bu görüşmeleri, ustalığı bilinen İngiliz propagandası her yere yayarak Ruslarla aramızı açmak istiyor. 
Konu bu olup Türk ulusunun kendi varlığına saldırmış olan emperyalistlerle ortak davranabileceğini yaymayı başaran İngiliz oyuncularına 
şaşmamak elden gelmez.


Mustafa Kemal

Atatürk'ün Kurtuluş Savaşı Yazışmaları c. II, s. 210-211.
Atatürk'ün Milli Dış Politikası, s. 188-189
................

BELGE 123

Doğu Cephesi Komutanlığına
Ankara, 1 Aralık 1920

30.11.1920 Gün ve 472 Sayılı telgrafımızda belirtildiği gibi Moskova elçisi Fuat Paşa'ya verilen direktifin özeti Rus ve Azerbaycan yetkilileri ile 
görüşmenizde yararlı olur düşüncesi ile aşağıda sunulmuştur. Birer örneğini Memduh Şevket (Bakü Temsilcimiz) ve Kazım (Tiflis Temsilcimiz) 
Beylere ulaştırmanız ayrıca dilenir efendim. 
1. Rusya ile yapılmasına çalışılıp maddeleri delegelerce karşılıklı parafe edilen dostluk anlaşması onaylansın onaylanmasın Türkiye ile Rusya 
arasındaki iyi komşuluk ilişkilerinin güçlendirilmesine özen gösterilmesi.
2. Anılan anlaşmanın Van ve Bitlis sorunu çözülmek koşulu ile onaylanmasına çalışılacaktır. 
Van ve Bitlis'in bırakılmasını Ankara Hükümetinin kabul edememesindeki nedenler aşağıdadır:
Birincisi: Ankara Hükümetinin oluş ve kuruluşu Ulusal Sınırlar (Misak-ı Milli) içerisindeki toprakların korunması ve bu topraklarda bulunan halka 
politik ve ekonomik bağımsızlığın sağlanmasıdır. Bu uğurda bu denli yoğun uğraşlara girişmiş olan Hükümetimiz böyle bir dönüş yaptığında 
hemen devrilir ve iktidar İstanbul'daki İngilizlerce korunanlara geçer. Bu durumun gerçekleşmesinde İngiltere Halifelik gücünü istediği gibi 
kullanmakta ve o güçle gerek Kafkasya, gerek Orta Asya Müslümanlarını kendi emperyalist amaçları uğrunda ve Bolşevikliğe karşı kullanmakta 
bağımsız kalır. 
İkincisi: Ermeniler Van ve Bitlis'i ele geçirince, Irak'taki İngilizlerle birleşeceklerinden dolayı bütün Yakındoğu'da İngilizlerin yeri çok sağlamlık 
kazanacaktır. 
...
9. Rum, Ermeni gibi Batı emperyalistlerinin hizmetçisi olan uluslarla, bu çabalarında direndikleri sürece anlaşma olanağımız yoktur. 
10. Yunanistan ancak Türk çoğunluğunun yerleşik bulunduğu İzmir ve Trakya'dan ve İngiliz köleliğinden vazgeçtiği zaman bizimle dost olabilir. 
...
13. Azerbaycan'ın bütünü ile ve kesin olarak bağımsız bir devlet olmasından yanayız ve bunun gerçekleştirmek için Rusları gücendirmemek ve 
kuşkulandırmamak koşulu ile gerekli çalışmalarda bulunulacaktır. Bu konuda ülkenin petrol gibi kendi ekonomik kaynaklarına sahip olması için 
yine aynı koşulla çalışılacaktır. Rusların Azerbaycan'da yapacakları uygulamanın bütün İslam Topluluğunca Bolşevikleri tartmak için bir ölçü 
olacağının Ruslara anlatılmasına çalışılacaktır. 
Kafkasya sorununun sınır, ulaşım vs. gibi sorunlarının çözümünde hep Azerbaycan'ın ve Kuzey Kafkasya çıkarlarının özellikle gözönüne alınmasına 
özen gösterilebileceği gibi 10.08.1920'de Ruslar ve Ermeniler arasında yapılan anlaşmada Azerbaycan'a zarar verecek maddelerin kaldırılmasına 
çalışılacak ve her ulusun egemenliğine kavuşması kuralına dayanarak, Karabağ vs. gibi Türk çoğunluğunun yerleşik olduğu yerlerin Azerbaycan'a 
bağlanması sağlanacaktır. 
 

Mustafa Kemal

Atatürk'ün Kurtuluş Savaşı Yazışmaları c. II, s. 211-215.
Atatürk'ün Milli Dış Politikası, s. 202-206.

.................

BELGE 124

Sovyet Dış İşleri Komiseri Çiçerin'e Nota
27 Aralık 1920

Hariciye Vekaleti
No: 714
Nottur 
(Teklifleri 25.12.1920)

Bay Komiser,
Türkiye'ye dönen Bekir Sami Bey'in bize Kars'dan bildirdiği raporda, öncelikle aranızda yapmış olduğunuz konuşma hikaye edilmektedir. 
Bu konuşma etrafında verdiği malumattan, Van ve Muş Vilayetlerimizin zararına olarak Ermenistan'ın büyütülmesinin gerçekleşmemesi halinde 
kendi beyanatınıza göre komünist prensipleriyle belirgin bir muhalefet teşkil eden ve Rus Hükümetini Batı proleteryası muvacehesinde kötü bir 
duruma sokacak olan, büyütülme talebinizi hayret ve şaşkınlıkla okuduk. 
Kazım Karabekir Paşa'yla yoldaş Mediavani arasında geçen görüşmelerde bunun gibi bir arazi terkinin bundan böyle bahis konusu olamayacağını 
resmen beyan etmiş ve bu karşılıklı kabulleniş bizim bütün siyasi veçhemize esas teşkil etmişti. 
Şimdiki durumun vahametine binaen, Sovyet Hükümetinin selahiyattar iki temsilcisinin beyanatı arasındaki bu gözle görülen tezadın mümkün 
olan en kısa müddet içinde ortadan kaldırılmasını sizden ısrarla rica ediyoruz.
Bu mesele süratle açıklığa kavuşmazsa, kooperasyon ve işberaberliği etrafındaki bütün projelerimiz maksatsız kalacak ve hatta Bakü Konferansı 
bile faydasız olacaktır. 
Gerek Türk Milleti, gerek Garb Emperyalizmi tarafından haksızlık ve sömürü içinde bulundurulan Şark milletleri önünde aldığı mesuliyeti müdrik 
olan Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti, beşeriyetin müstakbel kaderinin belki delegelerimiz arasında başlayacak görüşmelerde bir karara 
bağlanacağı bir zamanda size en büyük açık sözlülükle bu meseledeki görüşünü bildirmeyi ehemmiyetli bulur. 
...
II. Söz konusu vilayetlerin Ermenistan'a terki milletlerin kendi kaderlerini kendilerinin tayin etmesi prensibini ihlal edeceği ve bu noktada yerli ahali 
ile Ermeni işgalcileri arasında bir sürü çatışmaların kaynağı olacağı düşüncesindeyiz. 

Kars, Olti ve İlh... Türk ahalisine karşı yapılan Ermeni vahşetlerini durdurmak için o kadar zahmet çekmiş olan Türkiye'nin kendi arazisi üzerinde 
iskan edilmiş olan kendi vatandaşlarını istekleri hilafına Ermenilere teslim edemeyeceği açıktır, çünkü sizin talebinizin hedef tuttuğu bölgeler 
ahalisinin takınacağı tavır hakkında hiçbir şüpheye mahal yoktur. Sebebsiz olarak Ermenistan'a terkedilmiş olan Nahçıvan, Karabağ ve ilh... 
oturanlarının şiddetli protestoları bu hususda çok karakteristiktir. Bu bedbahtları başka yere nakletmeyi ve boş bir memleketi Ermeni 
kolonizasyonuna bırakmayı aklımızdan bile geçiremeyiz, çünkü böyle bir şey Mezopotamya'da bulunan İngilizlerin büyük yararınadır ve 
memleketimizde dahili harb açmakla denktir. 

III. Ayrıca bize karşı ileri sürülebilecek tarihi delilleri de peşin olarak red ve çürütmek isteriz. Hadise herkesin bildiği gibidir ve gerek 
Rus gerek Garb istatistikleri bu hususda kanıt olarak yeterlidir. Birkaç asırdan beri Şark Vilayetlerimizin hiçbir kısmında hiçbir vakit bir Ermeni 
çoğunluğu olmamıştır. Ve Çarlık idaresi veya Garb emperyalistleri tarafından teşvik edilen Türk ve Ermeni halklarının girişmiş oldukları kanlı 
mücadeleler bir tarafa olduğu kadar, öteki tarafa da can kaybına malolmuştur. 1917'de Rusların çekilmesinden sonra Ermeni çetelerinin 
Şark vilayetlerimizi ne halde bıraktıkları bunun kafi derecede bir ispatıdır. 
IV. Ermenilerin komünist haline geldiklerine inanmıyoruz. Bunun, İngiliz yardımından mahrum kaldıktan sonra Rus desteğine nail olmağa mahsus 
bir komedya olduğunu düşünüyoruz. Bu şartlar içinde Ermenistan'ı Mezopotamya'da yerleşmiş İngilizlere yaklaştıracak surette uzatmak, Moskova 
ve Ankara hükümetlerine pek çok nahoş sürprizler yaratmak demek olur. 
V. Diğer taraftan bir milletin, samimi de olsa komünizmi kabulünün, bu millete Türk arazisinden hediye suretiyle mükafatlandırılmasını kabul 
edemeyiz. Bu arazinin ahalisi kendisine zorla kabul ettirilecek bir boyunduruktan zaten nefret etmektedir. Böyle bir fiilin, insan haklarına aykırılığı 
dolayısıyla komünist prensiplerine karşı olduğunu düşünüyoruz. Talebinize hiçbir suretle muvafakat edemiyeceğimizin sebeblerini yukarıda izah 
ettikten sonra bütün vazifelerimizin aksine olarak, bu nokta üzerinde olur vermemizin neticesinin ne olacağını izah edelim:

1. Tek sebeb-i hikmeti Türk Milletinin iradesini temsil etmekten İstanbul Meclis-i Mebusanında akdedilen Misak-ı Milli tarafından 1920 Ocağında 
tesbit edilen hududlar dahilindeki vatanın dokunulmazlığını riayet ettirmekten ve memleketimizin siyasi ve iktisadi istiklalini temin etmekten 
ibaret olan Hükümetimiz: Otoritesini bütün Anadolu'ya uzatacak olan İngiltere'nin ve oyuncağı olan İstanbul Hükümetinin yararına kaçınılmaz bir 
şekilde düşürülecektir. 
2. Halifeliğin dini prestiji ve İngiltere'nin maddi desteği üzerine dayanan bu hükümet, bir ay evvel teşekkülünden bu kadar korkmuş olduğunuz 
Kafkasya anti bolşevist cephesini kaçınılmaz bir surette teşkil edecektir. 
3. Orta Asya'da Rusya'dan memnun olmayan bütün kimseler, İstanbul'dan gelen ve Ankara Hükümetinin ortadan kalkmasından sonra Türk 
Milletini temsil kisvesine bürünecek olanlar tarafından desteklerini İngiliz Emperyalizmine vermeye davet edileceklerdir. 
4. Ahalisi müslüman olan İngiliz müstemlekelerindeki bütün gayrimemnunlar aynı aracılar tarafından biraz hafifletilecek olan İngiliz boyunduruğuna
arzı teslimiyet etmeye ve desteklerini anti-bolşevist bir haçlı seferine vermeye davet edileceklerdir. 
Bu açık izahattan sonra müşterek davamıza bu kadar zararlı bir mesele üzerinde artık ısrar etmeyeceğiniz ümidi içinde, memnuniyet verici bir 
cevabınızı bekler ve saygılarımın kabulünü rica ederim bay Komiser. 
 

Türkiye Büyük Millet Meclisi
Hükümeti Hariciye Vekili

Atatürk'ün Milli Dış Politikası, c. I, T.C. Kültür Bakanlığı, Ankara-1994, s. 242-245
Açıklama: Belgedeki imza Atatürk'e ait olmamasına rağmen, içerik Atatürk'ün görüşleri olduğu için çalışmaya dahil edilmiştir

............

BELGE 125

03 Ocak 1921 Meclis Konuşması


Biz Ermenileri mağlup ettikten sonra ileri sürdüğümüz koşullardan biri de kendilerinden muayyen miktarda silah almak idi. 
Bu silahların bir miktarını aldık, geri kalan miktarını dahi talep etmekte bulunuyoruz... Biz Ermenilerden üç nedenle silah talep ettik. 
Birincisi Ermenilerin henüz rengi, mahiyeti ve maksatları tamamen ortaya çıkmış değildir. Dolayısıyla böyle renksiz bir milletin elinde silahı 
bulundukça yakınında bulunanlara daima zarar verir. Binaenaleyh biz zarar görebiliriz. Diğer taraftan karşılıklı ortak çıkarlarımız olduğunu 
söylediğimiz Ruslar dahi zarar görebilirler. Binaenaleyh tarafların menfaatini temin için Ermenilerin ellerinden silahlarını almak lazımdır. 
Bunun için silahlarını istedik ve istiyoruz. İkincisi Ermeniler iddia olunduğu gibi komünist olmuşlarsa kendilerinin silaha ihtiyacı kalmamıştır. 
O halde silahsızlandırma koşullarını tatbik etmekte hiçbir mazhur yoktur. 
Üçüncüsü, her gün ordularımızı kuvvetlendirmekteyiz. Binaenaleyh silaha ihtiyacımız vardır. Galibiyetimizin mukabil hakkı olmak üzere 
Ermenilerin elinde bulunan fazla silahları istiyoruz. Binaenaleyh hükümet bu dakikaya kadar bu nokta-i nazarından sapmış değildir. 
Yani Ermenilere silahlarını terketmiş veyahut terk teklifine karşı muvafakat etmiş değildir. Yalnız Rusya Bolşevik Hükümeti komünist yapmak 
istediği Ermenilere cemile göstermek arzusunu gösterdiğinden ve bu da o meyanda görüldüğünden bize aksetmiş bir mesele haline girdi. 
Ve komünist olmuş Ermenilerin elinde silah bulunmaktan bir mazhur doğacağı zikredildikten sonra bize muhtaç olabileceğimiz silahları Ermenilerin 
ellerinden almak suretiyle değil, Moskova'dan karşılanması imkanından da bahsolunuyor. Bir de silahlar komünist olmıyan Ermenilerin ellerindedir. 
Fakat bunlar komünist olanların aleyhinde kullanılacağından bu silahları komünist olmıyanların elinden almak ve komünist olanların eline vermek 
cihetini Ruslar tercih etmektedir. Bütün bu vaziyetler düşünülecek olursa meselenin suret- i katiyede halli bizim çekindiğimiz noktaların tanzimine 
ve bizim muhtaç olduğumuz menfaatlerin teminine taalluk eder. Eğer Ruslarla olan münasebatımızın netayici bütün bu korktuğumuz ve 
korkmadığımız noktalara tekabül ederse bittabi mesele o vakit mevzuubahis olur, yoksa bugün değişmiş hiçbir mesele yoktur. Müsamaha 
edilmiş bir husus da mevcut değildir efendim. 
Hüseyin Avni Bey (Ezurum) - Beyler, bendeniz Ermenilerin silahlısından değil, silahsızından korkuyorum. Yani Ermenilerin silahlısı olan Taşnaklardır. 
Onlar silahla karşımıza çıktığı zaman daima onları silahla ezecek kuvvete malikiz. ... 
Ermeniler kurnaz bir millettir. ... 
Ermenilerin samimiyetine katiyen güvenmeyiz. Katiyen itimadımız yoktur. 
Onların bugün memleketimizin Şark Cephesinde muzır bir vaziyet almakta olduklarına kaniim. 
Bunun çaresini hükümetten istirham ediyorum. 

... Ermeniler hileci bir millettir ve bu vesile ile bizi içimizden yıkar. Yeni bir tehlike, yeni bir safha açılabilir. ...
Mustafa Kemal Paşa (Ankara) - Efendim Hüseyin Avni Bey'in Ermeniler hakkındaki buyurduğu tamamen doğrudur. 
Ve biz Ruslarla bu meseleyi mevzuubahis ederken onları da bu hakikate icra etmek için teşebbüsatta bulunmaktayız. 
Tamamen hakları vardır. 

Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri, c.I, s. 134-137

.........

BELGE 126

17 Ocak 1921 Ünited Telgraph Muhabirine Demeç

S - Türk Ermeni meselesinin halli hususundaki vaziyetiniz nedir? Bu hususta Amerika'nın ara buluculuğunu kabul buyuracak mısınız?
C - Ermenilerle aramızda milletlerin bizzat tayin-i mukadderat etmeleri esasına dayanan imzalanmış bir barış antlaşması ve aramızda dostane 
ilişkiler vardır.
S - Yakın zamanda Türklerin Ermenilerle katliam yaptıkları hakkında neşredilen haberler doğru mudur?
C - Türkler tarafından Ermeniler aleyhinde katliam, uydurulmuş rivayetler ve daha önce yayılmış bir takım yalan ve iftiralardan ibarettir. 
Bunların kat'iyyen doğru olmadığına emniyet edebilirsiniz. Bu hakikatın belgelendirilmesi için tarafsız heyetlerin memleketimizde kemal-i serbesti 
ile icra-yı tahkikat eylemelerini memnuniyetle kabul ederiz. Bu meseleye dair Ermenistan'daki Yakın Doğu Amerika yardım heyetleri tarafından 
verilen en son raporların okunmasını tavsiye eyleriz. 
S - Türklere Ermeniler tarafından katliam yapılmış mıdır?
C - Türk ahali hakkında Ermeniler tarafından yapılan mezalim ve katliam ki Ermenistan üzerine ordularımız tarafından ihtiyar edilen harekatı zaruri 
kılmıştır. Gayet geniş mikyasta vaki'dir. Buna dair vesaik-i kat'iyeye malikiz; bu vesaik suretlerini size ayrıca verdireceğim. 

Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri, c.III, s. 23

.........

BELGE 127

Amerikalı Gazeteciye Cevapları
Muhabirin Yazılı Gönderdiği Soruları
26 Şubat 1921

Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine,



6. Muharebe devam ettiği müddetçe hükümetinizin Anadolu’daki Rumlara ve Ermenilere karşı meslek-i hareketiniz nedir?

7. Harb-ı umumi esnasında yapıldığı mütemadiyen ağızlarda dolaşan Ermeni ... tehciri hakkında hükümetinizin resmi nokta-ı nazarı nedir?

8. Ermeniler ve Rumlar tarafından Türklere karşı vukuu rivayet edilen katliam hakkında ne gibi malumat verebilirsiniz?

13. Sovyet Ermenistanı ile münasebatınız nedir?

14. Cemiyet-i akvam hakkında fikriniz nedir?

Clarence K. Streit

Public Ledger - Philadelphia

Mustafa Kemal’in Cevapları


6. Müslim ve gayri müslim Türk vatandaşları arasında hiçbir ayırım yapmıyoruz. Böylece Rumların ve Ermenilerin düşmanla birlikte vatana 
hıyanette bulunmadıkları müddetçe endişe edecekleri bir husus yoktur.

7. Düşmanca ithamda bulunanların sürdürdükleri büyük mübalağalar dışında Ermenilerin tehciri meselesi aslında şuna inhisar etmektedir:

Rus ordusu 1915’de bize karşı büyük taarruzunu başlattığı bir sırada o zaman Çarlığın hizmetinde bulunan Taşnak Ermeni komitesi, askeri 
birliklerimizin gerisinde bulunan Ermeni ahalisini isyan ettirmişti. Düşmanın sayı ve malzeme üstünlüğü karşısında çekilmeye mecbur kaldığımız 
için kendimizi daima iki ateş arasında kalmış gibi görüyorduk. İkmal ve yaralı konvoylarımız acımasız şekilde katlediliyor, gerimizdeki köprüler 
ve yollar tahrip ediliyor ve Türk köylerinde terör hüküm sürdürülüyordu.

Bu cinayetleri işleyen ve saflarına eli silah tutabilen bütün Ermenileri katan çeteler, silah cephane ve iaşe ikmallerini, bazı büyük devletlerin 
daha sulh zamanından beri kendilerine kapitülasyonların bahşettiği dokunulmazlıklardan bilistifade ve bu maksada matuf olarak büyük stoklar 
husule getirmeye muvaffak oldukları Ermeni köylerinden yapıyorlardı.

İngiltere’nin sulh zamanında ve harp sahasından uzak olarak İrlanda’ya reva gördüğü muameleye hemen hemen kayıtsız bir şekilde bakan 
dünya efkarı, Ermeni ahalinin tehciri hususunda almaya mecbur kaldığımız karar için bize karşı haklı bir ithamda bulunamaz.

Bize karşı yapılmış olan iftiraların aksine, tehcir edilmiş olanlar hayattadır ve bunlardan ekserisi şayet İtilaf Devletleri bizi tekrar harb etmeye 
zorlamasa idi evlerine dönmüş olurlardı.

8. Gerek Umumi Harp sırasında gerek mütarekeden sonra Ermeniler ve Rumlar tarafından müslüman ahaliye yapılan mezalim üzerinde durmak 
uzun bir hikaye olur.

Brest-Littowsk Muahedesinin akdini müteakip Rusların Şark vilayetlerimizi tahliyeye başladıkları sırada Ermeni çetelerinin yapmış oldukları katliam 
ve tahribat kafi derecede herkesin malumudur.

Sivas’ta benle görüşmüş olan, bilahare bu bölgeleri ziyaret eden ve buralarda Ermeni çetelerinin davranışları hususunda mufassal müşahadelerde 
bulunarak daha sonra kendisine bu konuda anlatmış olduğum şeylerin doğru olduğunu bana yazmış bulunan Amerikan Generali Harbord 
Amerikan Umumi ekfarının kendisinden faydalı bilgi temin edebileceği bir şahidimizdir. Taşnaklar daha sonra da Kars ve Olti bölgelerinde 
Alexandropol (Gümrü) Antlaşmasının akdine kadar cinayetlerine devam etmişlerdir.

Yunanlılara gelince İzmir’in işgali sırasında öyle cinayetler işlemişler ki, Yunanistan’ın müttefiki İtilaf Devletleri tarafından teşkil edilmiş bulunan 
“İtilaf Devletleri Tahkikat Komisyonu” üyeleri bile, 1919 Sonbaharında bu vilayeti baştan başa katettikten sonra hazırladıkları raporda, 
Yunan makamları aleyhinde son derece ağır tenkitlerde bulunmuşlardır.

Yunanlıların işgal ettiği bölgede her yaş ve cinsiyetten onbinlerce Türk katledilmiş, bütün büyükbaş hayvanlar Yunanistan’a götürülmüş ve 
bölgeden yüzlerce bedbaht göçmen bölgemize itilerek bir çaresizliğe duçar edilmiştir.

...

13. Ermenistan birkaç günden beri tekrar Taşnakların eline düşmüştür. Alexandrapol (Gümrü) Muahedenamesini samimiyetle tatbik mevkiine 
koyacak her Ermeni Hükümeti dostluğumuza güvenebilir.

Milyonlarca Türk’ü binlerce Ermeni’nin hakimiyetine terketmeye kalkışan Wilson projesi sadece gülünçtür.

14. Halen Cemiyet-i Akvam sanırım İngiltere’nin elinde kullandığı diğer bir vasıtadır.

Atatürk’ün Milli Dış Politikası, 
T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1994, c.1, s. 259-2

........

BELGE 128

01 Mart 1921 Meclis İkici Yasama Yılını Açış Konuşması,

Efendiler,

Hatırlatmak isterim ki, kararlılık ve inancımızı sarsmak için, içte meydana getirilen üzücü olaylar henüz sürerken, düşmanlarımız da dıştan baskı ve 
acımasız kışkırtmalara bir an bile ara vermiyorlardı. Batıda Yunanlılar ve güneyde Fransızlarla onların silahlandırdığı ve bize karşı kışkırttığı 
Ermeniler ve doğuda Ermenistan Ermenileri memleketimizin ele geçirdikleri yörelerinde ve işgal edilen sınır ve cepheler çevresinde Müslüman 
halka çeşitli zulümler uyguluyor ve katliam yapıyorlardı. Yunanlılar, birçok kuvvetlerimizin iç ayaklanmalarla uğraştığı ve aslında henüz düzenli 
milli ordumuzun kurulmadığı bir sırada, yerel kuvvetlerle savunulan batı cephelerimize saldırdılar. Bu savaşların maddi sonuçları üzücü olmakla 
birlikte, milleti daha güçlü bir inançla savunma cesareti verdiğinden çok yararlı sayılmalıdır. Doğrusu, ateşkesten sonra düşmanlarımız tarafından 
silahları alınarak ve sayıları azaltılarak eritilen orduları az zamanda neredeyse baştan kurduk, yeniledik, donattık, giydirdik. Bu gün her cephede 
üstün bir biçimde savaşan ve vatan savunmasının ne demek olduğunu tam anlamıyla bilen ordularımız vardır. (Alkışlar) Bu ordular sayesinde 
Doğuda Ermenistan zaferini kazandık. (Alkışlar) Doğu ordumuzun etkili durumu bize milli tutsaklığımızın önemli bir nedenini oluşturan Kars, 
Ardahan ve Artvin'in geri alınmasını sağladı (Alkışlar)

Dış politikamızda, milletin yararına gerekli bulunan esasları içine alan tamamen bağımsız ve bağlantısız bir politika izleyeceğiz. (Alkışlar) 
Meclisimiz ve Meclisimizin hükümeti cenkçi ve maceraperest olmaktan uzaktır. Tam tersine barış ve esenliği tercih eder. Özellikle insani, 
medeni amaçların ortamının oluşmasına son derece taraftardır. İşte bu esaslar içinde gerek Doğu ve gerek Batı devletleri ile daima iyi ilişkiler ve 
dostluk bağları aramaktayız. ...

... Ermenistan ve Gürcistan ile aramızdaki ilişkilerin de yakında düzeleceğini ve milli yararlarımıza uygun bir şekle ulaşacağını ümit ederiz. ...

... Milletimiz, İstanbul'da padişahın huzurlarında toplanan Saltanat Meclisinde ayağa kalkılarak alınan karara dayanılarak İstanbul hükümetinin 
kabul ettiği Sevres Antlaşmasının altındaki idam kararının yok etme niteliğini anladı. ...

...Geçen yılın bize getirdikleri en büyük yıkım ve uğursuzluk Sevres Antlaşması idi.

Efendiler,

Düşmanların bütün bir yıllık çabalarına karşılık sonuçta, bu gün Sevres Antlaşması hükümleri fiilen ve hükmen yoktur. (Sürekli ve şiddetli alkışlar).

Efendiler,

Bu sonuca, 1918 ateşkes antlaşmalarını yenik olarak imzalamış uluslar arasında, uyguladığı politikanın ileri görüşlülüğü ve silahlarının kuvveti 
sayesinde, ancak Türkiye ulaşabilmiştir.

... Düşmanlarımız, işgal ettikleri ülkemizde her çeşit savunma araçlarından arındırılmış olan vatandaşlarımıza karşı bu güne kadar aralıksız yıkma, 
yağma, öldürme, sürgüne gönderme gibi zulüm ve haksızlıklarını sürdürmeye devam ettikleri halde, Büyük Millet Meclisi hükümetinizin bölgesi 
içinde kalan bütün Müslüman olmayan unsurlar, kanunlarımızın ve silahlarımızın koruması altında, korkusuzca, güven içinde yaşamaktadır. 
(İslamiyet gereği ve insanlığımızdan sesleri).

Atatürk'ün TBMM'ni Açış Konuşmaları, s. 53-61
ASD, C. I, s. 175-183

..............

BELGE 129

Roma'da Papa Onbeşinci Benoit Hazretlerine
12 Mart 1921


Anadolu'da sâkin Ermenilerin ve Rumların hükümet ve emirlerine milli işlere muhalefetleri vukubulmadıkça her türlü tecavüzden masum ve 
tamamen mesut ve müreffeh bir hayata mazhariyetleri öteden beri kabul edilmiş bir esas idi. Kilikya ve havalisinde ve şark hududumuz 
haricindeki resmi ve gayriresmi Ermeni kuvvetlerinin dindaş ve ırkdaşlarımıza karşı vukubulan tecavüzatı cinayetkaraneleri karşısında dahi 
memleketimizde yaşayan sâkin hristiyanların her türlü taarruzdan masuniyetlerini temin eylemeyi pek mühim bir vazifei medeniye telakki 
eyledik ve Anadolu'nun alemi harici ile temasının kesik olduğu bugünlerde menafii aliyei vataniyeyi istihdaf eyliyen tedabir meyanında hristiyan 
ahalinin muhafazai selameti lüzumunu bütün makamata bildirdik.


Atatürk'ün Tamim, Telgraf, s. 372)
...........

BELGE 130

Yeni Seçim Dolayısıyla Trabzonlulara Bildiri
21 Nisan 1923

Trabzon sahilden İngiliz ve Yunan toplarına, dahilden Pontus cereyanlarının öldürücü karışıklıklarına Şark'tan dini ve milli akidelerimizle hiçbir 
şekilde uyuşmayan fikir dalgalarına maruz bulunuyor ve nihayet o güzel şehriniz ve o eşsiz doğaya sahip olan güzel vilayetiniz, sarayların ve 
saray hadimlerinin kabul ettikleri bir anlaşma ile Ermenistan'a bahşediliyordu.

Gazi Mustafa Kemal

Hakimiyeti Milliye, 4. sene, No: 788, 12 Nisan 1923'ten aktaran: Güner Zekai; Kabataş, Orhan; Milli Mücadele Dönemi Beyannameleri ve Basını, 
Atatürk Kültür Mrk. Yayını, Ankara-1990, s. 37

.........

BELGE 131

01 Mart 1922 Meclis Üçüncü Yasama Yılını Açış Konuşması

Efendiler,

Bu yıl dış ilişkilerimiz sonuçlarına göre, bizce hayırlı birçok güzel olayla doludur.

Rus Şuralar Cumhuriyetiyle mevcut ilişkilerimiz ve iyi bağlarımız bu geçirdiğimiz yıl içinde, kusursuz bir şekilde gelişmeye devam etmiştir. (Alkışlar)
16 Martta Moskova'da bir dostluk anlaşması imzaladık. ...

Türkiye-Rusya anlaşması, Rusya'nın müttefiki olan diğer devletlerle yaptığımız mutlu antlaşmaların birincisidir.

Azerbaycan, Gürcistan, Ermenistan, Sovyet Cumhuriyetleriyle Moskova antlaşmasının esasları içinde, Kars'ta 13 Ekim tarihli antlaşmayı imzaladık.

Bu antlaşma, Doğuda hukuki bir biçim alan fiili durumumuza Sevr Antlaşmasının uygulanamaz olduğunu gösteren bir olaydır. (Şiddetli alkışlar)

Ermeni sorunu denilen ve Ermeni milletinin gerçek olmayan isteklerinden çok, dünya kapitalistlerinin ekonomik yararlarına göre çözülmek istenilen 
sorun, Kars antlaşması ile, en doğru şekilde çözüme ulaştırılmış oldu. (Alkışlar) Yüzyıllardan beri dostluk içinde yaşayan iki çalışkan halkın iyi 
ilişkileri memnuniyetle yeniden kuruldu.

Kars Antlaşması hükümlerine göre, antlaşmayı yapan taraflar arasında ticari ve ekonomik ilişkilerin kurulması ve bir konsolosluk antlaşmasının 
imzalanması için, Tiflis'e bir kurul gönderdik. Bu kurul halen Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan cumhuriyetlerinin delegeleri ile görüşme 
yapmaktadır. Tarafların yararına uygun kararlar kabul edilerek, görüşmelerin yakında iyi bir şekilde sona ereceğini ümit etmekteyim.

Atatürk'ün TBMM'ni Açış Konuşmaları, s. 65-90.
ASD. c. I, s. 236-259
............

BELGE 132

01 Mart 1923 Meclis Dördüncü Yasama Yılı Açış Konuşması

Rus Şuralar Cumhuriyetiyle Moskova Antlaşması hükümleri içinde dostluk ilişkilerimizi güçlendirmek ve her iki ulusun yürürlükteki kanunlarının 
uygunluğu oranında ekonomik ilişkilerimizi ilerletmek Doğu politikamızın temelidir. (Tabii, tabii sesleri) ...

... Komşularımız Kafkas cumhuriyetlerine gelince:

Bildiğiniz gibi, Kars Antlaşması ile aramızda bulunan dostça ilişkiler komşuluğu sağlamlaştırmış ve kuvvetlendirmiş ve yine Kars Antlaşması 
hükümlerine göre, Tiflis'e gönderdiğimiz delegeler kurulu, Kafkas Cumhuriyetleriyle konsolosluk, adli yardım, posta ve telgraf, demiryolları 
sözleşmelerinin görüşmelerini iyi bir şekilde sonuçlandırarak imzalamış ve kabul edilmek üzere bu sözleşmeler yüce Meclise arz edilmiştir. ...

Sayın komşularımız olan Kafkas Cumhuriyetleri ve onların müttefiki olan Rus Şuralar Cumhuriyeti ile ilişkilerimizi, iyi komşuluk ve dostluğumuz 
bu şekilde sözleşmeye bağlayarak düzen altına almak bizim için sevinç kaynağı olan bir durumdur. ...


Atatürk'ün TBMM'ni Açış Konuşmaları, s. 93-123.
ASD. c. I, s. 300-327
...........

BELGE 133

13 Ağustos 1924 Meclis İkinci Dönem Birinci Yasama Yılını Açış Konuşması

Efendiler,

Özetlediğim askeri olaylarımızı birçok önemli politik faaliyetlerimiz izlemiştir. Bu arada Ruslarla halen yürürlükte olan bir dostluk antlaşması 
imzaladık. Ukrayna, Gürcistan, Azerbaycan ve Afganistan ile de aynı nitelikte antlaşmalar imzaladık. Doğu cephesinde kazandığımız zafer 
sonucunda Ermenilerle barış yapıldı.

...

Zorluklara başarı ile karşı konuldu. Sonuç olarak, imza olunan antlaşma (Lozan Antlaşması), yüce kurulumuzca bilinmektedir. 
Ben burada yalnız bu güne kadar yapılan çalışmalar ile bunların sonuçlarını özetlemek isterim.

Efendiler,

Doğuda Trabzon'u, güneyde Adana'yı içine alacak büyük Ermenistan'dan eser kalmamıştır. Ermeniler, gerçek sınırları içinde bırakılmıştır. 
1877 seferinde Türk vatanından zorla ayrılan Kars, Ardahan, Artvin yeniden sancağımız altına alınmıştır. (Alkışlar) Kuzey Karadeniz'in en güzel ve 
en zengin sahilleri üzerinde kurulmak istenen Pontus hükümeti, taraftarları ile birlikte tümüyle ortadan kaldırıldı. (Alkışlar) Güneyde etki alanlarına 
ayırarak ülkemizi parçalamak ümitleri kesin olarak kırılmış ve ulusun kararlığı ve kahramanlığı karşısında, Türkiye'yi parçalamanın hayal olduğu 
kabul ettirilmiştir.

Atatürk'ün TBMM'ni Açış Konuşmaları, s. 127-137
..