ERMENİ KONUSUNDA, NUTUK TAN ALINAN BELGELER DOKÜMANI .., 8

ERMENİ KONUSUNDA, NUTUK TAN ALINAN BELGELER DOKÜMANI .., 8

BELGE 106

Bursa'da 56 ncı Tümen Komutanı Albay Bekir Sami Beyefendi'ye
Ankara, 13 Haziran 1920

Aşağıdaki konuların General Gouraud'ya hemen çektirilmek üzere Brissot'ya bildirilmesini rica ederim.

Kilikya'da ateş kesilmesinden sonra Ermenilerce İslam halkına yapılan ve yapılmakta olan kıyım ve kırımı aşağıya alıyorum. 
Bu olaylar bütün Kilikya İslam halkının olağanüstü kaynaşmasına ve duygulanmasına etken olmuştur. Tutsakların verilmesi için yaptığımız 
hazırlıkların uygulanmasını engellemiştir.

Bu duruma çabuklukla son verilmesi için önemli girişimlerde bulunmanızı rica ederim. Yoksa bizim istemediğimiz ve buyruğumuza aykırı olarak 
gelişecek olaylardan sorumluluk alamayacağımı belirtmek isterim. Bu durumlar, düşmanlığı bizim durdurmamıza karşın kendilerinin sürdürmekte 
olduğunu göstermektedir.

Acıklı olaylar özet olarak aşağıdadır:

1.11 Haziran 1920'de sabahleyin Hacıbayram (Adana içinde) kapısındaki İslam mahallelerine saldıran Ermeniler, İslamları zorla evlerinden 
çıkararak bütün araç-gereçlerini almışlardır. Neye uğradıklarını bilmeyen İslamlar, Kahyaoğlu Çiftliği ve Küçükdilli yolu ile kaçmak zorunda 
kalmışlardır.

2. 11 Haziran öğleden sonra saat üçte bu zavallı halk, Kahyaoğlu Çiftliği'ne vardığında silahlı otuz Ermeni'den kurulu bir çetenin saldırısına 
uğrayarak erkekler bir eve, çocuklarla kadınlar bir başka eve doldurulmuş, kırk üç erkek, yirmi bir kadın ve sayısı saptanamayan çocuklar 
kamadan geçirilmişlerdir. Ayrıca, dördü erkek ve on sekizi kadın olmak üzere yirmi iki yaralı vardır. Kadınların kollarını keserek bileziklerini ve 
küpelerini almışlardır.

3. Adana'nın 10 km doğusundaki İncirli köyünde 9 Haziran 1920 günü Ermeni çeteleri bütün köy halkını bir yere doldurup bomba ile havaya 
uçurmuşlardır.

4. 8-9 Haziran gecesi Ermeniler, Karaoğlan köyünde Çerkez Hasan Bey'in çobanlarından dört kişiyi öldürmüşlerdir.

5. Adana'nın yakınında Çotlu, İkizce ve Gemisüren, Karaoğlan, Camili ve Herekli köyleri ile yakınlarındaki çiftliklerin büyük hayvanları 
Ermenilerce alınmış ve Karaoğlanlılardan Çerkez Hasan Bey'in beş yüz koyununu kaçırmışlar ve kaçırma sırasında Herekli'den bir, Karaoğlan'dan 
altı kişiyi öldürmüşlerdir.

6. 11 Haziranda Adana'dan gelen bir tren içindeki topla Kürkçü istasyonundan Kürkçü köyü bombardıman edilmiştir. Bu bombardımanın 
arkasından Ermeniler köyü kuşatarak araç-gereçleri almışlar, ondan sonra köyü yakmışlardır.

 
BMM Başkanı
Mustafa Kemal

Atatürk'ün Kurtuluş Savaşı Yazışmaları, c. II, s. 153-154

............

BELGE 107

Komutanlara
Ankara, 16 Haziran 1920

1. Fransızlar Ateşkes için yapılan sözleşmeye uymamıştır ve uymamaktadır. Anlaşmadaki amaçlarının, tutsaklarını kurtarmak ve yapacakları saldırı 
hazırlıklarını yürütmek için süre kazanmak olduğu kesinleşmiştir. Ateşkes'ten sonra büyük memurlar ve ileri gelenlerle suçsuz İslamları tutuklamayı 
sürdürmeleri, İslam halkını Ermenilerle kırmaları ve verdiğimiz tutsaklara karşılık, aynı sayıda tutsak vermemeleri nedeni ile, anlaşmayı 
çiğnemişlerdir. Kendilerine bildirmemize gerek kalmamak üzere 18/19 Haziran 1920 gece yarısı bütün Fransız cephesinde yeniden ateş 
başlayacaktır. ...

2. 12 nci, 13 ncü Kolordu Komutanlıklarına, Antep Ulusal Kuvvetler Komutanı Recep Bey'e ve bilgi için Kaymakam irfan ve Binbaşı Şemsettin 
Beylere bildirilmiştir.

 
BMM Başkanı
Mustafa Kemal

Atatürk'ün Kurtuluş Savaşı Yazışmaları, c.II, s. 154-155

.......

BELGE 108

Bursa'da 56 ncı Tümen Komutanı Bekir Sami Beyefendiye
Ankara, 17 Haziran 1920

Komutan Brissot'ya aşağıdaki Fransızca telgrafı ivedilikle bildirmenizi rica ederim.

Eki: 1. (Fransızca telgraf)

BMM Başkanı
Mustafa Kemal

Komutan Brissot (Briso) Aracılığı ile Ekselans General Gouraud'ya
Saldırıların sona erdirilmesi için yapılan anlaşmaya Fransızlar uymadılar. Bizim, düşmanlığa son vermemize karşın, Fransızlarca üst düzey 
yöneticileri ve dahası çok sayıda suçsuz Müslümanların tutuklanmasına gidildi. Tutuklanan kişileri bize geri vermediler. 
Tersine, başka yere götürüldüler. Tarsus ve Adana bölgelerinde Müslüman köyler suçsuz yere toplu ölüm ve yakılıp yok edilmeye karşı karşıya 
bırakıldılar. Bu aşırılıklar kesilmedi. Öte yandan bizim saldırıları durduruşumuzdan bir yeri daha işgal ettiler. Bu, sunduklarıma dayanarak, 
saldırganlığın durdurulmasını öngören kendileriyle yaptığımız anlaşmanın buyruklarını öncelikle Fransızların çiğnediğini size iletirim.

 
Mustafa Kemal
Türkiye Milli Hükümeti ve
BMM Başkanı

Atatürk'ün Kurtuluş Savaşı Yazışmaları, c. II, s. 155-156

...........

BELGE 109

Doğu Cephesi Komutanlığına - Erzurum
20 Haziran 1920

Bakanlar Kurulu'nca Çiçerin'in mektubu incelenmiş ve 23 Haziran 1920'de tarafımızdan harekat yapılması kararlaştırıldığı hakkındaki telgrafınız da 
alınmıştır. Bakanlar Kurulu, kararlaştırılan hareketin kesin olarak geri bırakılmasına ve yolda bulunduğu haber verilen Bolşevik heyetiyle temas 
edilmesine karar vermiştir.

 
Büyük Millet Meclisi Başkanı
Mustafa Kemal


T.İ.H. Doğu Cephesi, s. 94

................

BELGE 110

Sovyet Rusya Dışişleri Komiserine Verilen Cevap
Sayı; 1920_06_20_03
20 Haziran 1920

Rusya Sovyet Cumhuriyeti Umuru Hariciye Ahali Komiseri Efendiye
Rusya Sovyet Cumhuriyeti umuru Hariciye Ahali Komiserliğinin 3 Haziran 920 tarihiyle Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyasetine hitaben gönderdiği 
mektubun mealine memnuniyetle muttali olduk. Cevaplarımızı aşağıda sunmaktan şeref duyarız.
...
2- ... Ermenistan ve Acemistanla hudutlarımızı tayin için Rusya Sovyet Cumhuriyetinin aracılığını memnuniyetle kabul ve müzakeratı siyasiye ile 
müşkilatı mevcudenin halli yolunu tercih ederiz.
3- Ancak komşularımızın gayrı kabili itiraz bir surette Türk olan araziyi tahrip ve ahaliyi katliam ettiklerinden ve Garp Emperyalistlerine has olan 
usullerde sun'i kitleler ve ekseriyetler vücuda getirmekte olduklarından şiddetle üzülüyor ve yakınıyoruz. Buna nihayet verecek acil tedbirlerden 
olmak üzere elviyei selase dahilinde bazı yerleri işgal için harekatı askeriye icrasına karar vermek zorunda kalmış iken mektubunuz üzerine 
harekatı erteledik. ... 
Ahalimiz aleyhine Ermenilerin tecavuzatının durdurulmasını ve aracılık için ileri sürülecektekliflerin ivedilikle bildirilmesini rica ederiz.

 
Büyük Millet Meclisi Reisi
Mustafa Kemal

Atatürk'ün Tamim, Telgraf, s. 338


.............

BELGE 111


Batı Adana Kuvayi Milliye Komutanı Sinan Beye
Sayı; 1920_06_20_1
20 Haziran 1920


... Adana Cephesinin 41 nci Tümen komutanı emrine verilmesi üzerine gönderilen telgrafnamenizi büyük bir hayret ve teessüfle aldım. 
Ermenilerin zulüm yapmaya başlamaları ile husule gelen şu karışık zamanlarda kişisel duygulara kapılarak vatanın askeri savunma harekat ve 
tertiplerini zedelemek şimdiye kadar Adana bölgesini savunmak için elde edilen bunca üstün çalışma ve başarıları yok ederek, düşmanlarımızın 
yapmak istedikleri fenalıktan daha büyük bir fenalık doğuracaktır. Bunu takdir edeceğinizi biliyorum. Derhal itaatla bağlı bulunduğunuz 41 nci 
Tümen Komutanlığından alacağınız emirleri iyi karşılamanızı ve vazifeye devam eyleminizi isterim. Aksi takdirde hareketlerinizi vatana ihanet kabul 
ederek ona göre işlem yapacağımı kesin olarak bilmenizi ve şimdiye kadar geçen hizmetlerinizi ve üstün durumunuzu alt üst edecek böyle bir 
hareketten sakınmanızı hatırlatır ve tavsiye ederim. Bu gibi hareketler bir asker için en büyük kusurdur. Bu yersiz ve aşırı hareketlerden sizi kati 
surette menederim.

 
Büyük Millet Meclisi Başkanı
Mustafa Kemal

Türk İstiklal Harbi IV, 3 Cilt, Güney Cephesi, Gnkur. Basımevi 1966, s. 160

...............

BELGE 112

3 Temmuz 1920 Meclis Gizli Oturum Konuşması

Efendim, Sovyet Cumhuriyeti ile öteden beri takip ettiğimiz temasın neticesini arzedeceğim:...
Malumaliniz Rusya Bolşevik II. Ordusu Bakü'ye gelmişti ve Azerbaycanlılar bunları iyi karşıladılar. Ermeni ve Gürcistan hududuna temas ettiler. 
Biz bir an evvel Bolşevik Ruslariyle teması çabuklaştırmak lüzumunu hissettik. Fakat ondan çok evvel, yani daha Erzurum'da bulunduğumuz 
sıralarda bu hususla iştigal edilmişti ve suret-i mahsusada bazı arkadaşlarımızı memuren göndermiştik. Fakat aylar geçti, gönderdiğimiz heyetten 
maddi bir cevap almaya imkan bulamadık. 

Binaenaleyh ikinci defa olmak üzere ve Bolşevik kuvvetleri Ermenilerle temas etmiş bir haldeyken Bolşevik Cumhuriyeti'nin bize yapacağı yardım 
ve diğer konulara dair olan vaziyetini anlamak lazım geliyordu. Yine bir heyet gönderdik. Gönderdiğimiz bu heyetin eline de benim imzam ile bir 
mektup verilmiştir. Bu mektup özet olarak şu noktaları ihtiva ediyordu:

Bir defa, onların gayesini biz nasıl görüyoruz? Bunu anlattık. Emperyalist hükümetler aleyhine harekat ve onların tahakküm ve esareti altında 
bulunan insanların kurtarılması ve bu nokta-i nazardan Bolşevik Ruslariyle ortak harekatı kabul ederiz. Ve yine demiştik ki: Birleşebilmemiz için 
siz Gürcistan'ı kuvvetle uyararak tarafsız bırakırsınız ve bizim Ermenilere karşı hareket etmemiz lazım ise, sizin mesainize iştirak etmek ve 
Ermenilere karşı bu hareketi yapmak ve bundan sonra da yapacağınız bütün harekatta size yardım edeceğiz. Maksadımız, vatanımızda müstakil 
olarak yaşamaktır; her şeyden evvel gayemiz budur.

    Bizim kabul etmiş olduğumuz prensipler nazar-ı tetkikten geçirilecek olursa Rus Sovyet Cumhuriyeti bazı şeyleri tabii buluyor. Mesela, 
Ermenistan'daki insanların kendi mukadderatını kendi reyleriyle tayin ve tespit etmeleri. Erivan Cumhuriyeti'ni tesis ve teşkil eden Ermenilerin 
müstakil olmalarını ve bu hususta arzuları her ne ise zaten kabul etmişizdir....

Suret-i umumiyede prensip şudur ki: Hudud-i milli olarak çizdiğimiz daire dahilinde yaşayan ve çeşitli İslam unsurlar yekdiğerine karşı ırki, 
muhiti, ahlaki bütün hukukuna riayetkar öz kardeşlerdir. 

    Bolşeviklere Azerbaycan'da muhalifler vardı. Onlar bir karşıt hareket yaptılar. Azerbaycan'da bizim kendi arkadaşlarımız vardı. 
O arkadaşlarımıza İngilizler dediler ki:
"Bolşeviklerle muharebe ediniz. Türkiye bizimle anlaştı."
Orada bulunan arkadaşlarımız da ellerindeki kuvveti çarptırdılar ve tabii mağlup oldular. Mağlup olduktan sonra biz de işittik. Haber gönderdik, 
filan ettik. 
Halbuki Bolşeviklerle bu muharebe başlayınca ahali-i İslamiyenin katline başlanıldı. Ermeniler bundan istifade etti ve hudutlarda bulunan 
ahali-i İslamiye de bundan istifade etti ve Olti taraflarında taarruza geçtiler. Fakat birkaç günden beri bu yanlışlığın bir dereceye kadar 
düzeltildiğini görüyoruz.

 Aynı zamanda Ermeni Cumhuriyeti ile münasebat-ı siyasiyeye giriştik. Kendilerinin bu taarruzlarını protesto ettik ve biz, hakikati söyledik. 
Onlar kabul etmediler. 

Eskişehir'de imalathanede Ermeni olduğundan bahsedildi. Bunları mutlaka atmak taraftarıyız. Fakat, Rum, Ermenileri atmakla bütün makineler 
duruyor. Böyle bir zaruret yüzünden onları değiştirmek mümkün olamıyor.
Biz, Ermenilerle ve Bolşeviklerle anlaşmadan, Ermenilerin tecavüzünden, Erzurum'u filanın istila etmesinden korkuyoruz. Şark hududumuz 
tamamen emniyet altında görüldükten sonra orda bulunan kuvvetin heyet-i umumiyesine inşallah ihtiyaç kalmaz. Fakat ihtiyaç kalırsa istenilen 
yere sevkolunur. Nitekim, bazı yerlerden Ermeniler tecavüz ettiler, müdafaa yapıldı ve atıldı. İhtimal, Şarkı kurtarmaya çalışırken Garpten de 
yeni bir darbeye uğrarız. 

Başta İngilizler olmak üzere sulh şartlarını bize tatbik etmek için Yunan ordusunu icra vasıtası olarak sevkediyorlar ve kullanıyorlar. 
Fakat, asıl taarruzu yapan İstanbul'daki Ferit Paşa ve hükümetidir.


Gizli Celse Zabıtları, c.I, s. 72-74
Borak, Sadi; s. 77-81
Metel, Raşit; s. 103-108.

..........

BELGE 113

Moskova'da Bekir Sami Beyefendi'ye
26 Temmuz 1920

İngilizler'in teşvikiyle Ermeniler'in, Kızılordu ile birliklerimiz arasındaki teması, Gerus'ta kestiklerini ve Şahtahtı'nı işgal ettiklerini, 
Doğu Ordumuz'un karşı hareketten sakındığını ve Ermeni meselesi hakkındaki hal şeklinin ivedi ve barış yolu ile sonuca erdirilmesini ve o zamana 
kadar Ermeniler hareketlerini durdurmayıpta Emperyalist şekilde olup bittiye devam ettikleri takdirde beraberce askeri harekatın kararlaştırılması 
gerektiğini, durumun Rus Sovyet Cumhuriyeti'ne açıklanması ile alınacak karşılığın süratle bildirilmesini....

 
Büyük Millet Meclisi Başkanı
Mustafa Kemal

T.İ.H., Doğu Cephesi, s. 124
.........

BELGE 114

Doğu Cephesi Komutanlığına - Erzurum
10 Ağustos 1920

"Büyük Millet Meclisi'nin, Doğu Cephesi'nin son günlerdeki karışık askeri ve siyasi durumu hakkında Bakanlar Kurulu'nca bilgi istenildiği için, 
özellikle Bolşevik kıtalariyle olan temas ve münasebetlerimizin mahiyeti ve Ermeniler'in durumu ile Gürcüler'in Batum taraflarındaki en son 
vaziyetleri hakkında Meclis'te açıklama yapılmak üzere, 24 saat içinde, makine başında bilgi verilmesini ...

 
Büyük Millet Meclisi Başkanı
Mustafa Kemal

T.İ.H., Doğu Cephesi, s. 135
................

BELGE 115

14 Ağustos 1920 Bir Soru Önergesi Üzerine Meclis Konuşması

    ... Arkadaşlarımızın aydınlanmak istedikleri noktaları bir daha hatırlatmak maksadiyle (soru önergesini) aynen okuyacağım:
Büyük Millet Meclisi Riyaseti Celilesine,
Şu günlerde Şark Cephesinde, bilhassa Erzurum hudutlarında Ermenilerle Gürcülerin fazla faaliyetinin gözle görüldüğü hatta Gürcüler Erzurum'un 
şimal hudutlarına ve Ermenilerin de şark hudutlarında şiddetle taarruz ettikleri ve bu meyanda bilhassa Olti'nin de işgal edildiği istihbar ediliyor. 

Diğer taraftan islam bolşevik ordusunun öncüleri de Erzurum'a geldiği söyleniyor. Şark cephesinde kuvvetlerimizin Ermeni ve Gürcülerin 
taarruzunu def'e değil, hatta taarruz ederek bütün memleketlerini istilaya kaadir bulunduğuna kaniiz. Acaba orada bulunan kuvvetlerimizin 
mukabele etmemesi siyasi bir sebepten mi ileri gelmektedir? Bu muğlak mesele hakkında her halde hükümetin bize acilen izahat vererek 
aydınlatmasını talebederiz.

2 Ağustos 1920

Erzurum           Erzurum              Erzurum          Olti
Durak              Süleyman Necati   Hüseyin Avni    Yasin

Efendiler; bu suali soran arkadaşlarımızın cidden hakkı vardır. ...
30 Mayıs ve 4 Haziran tarihlerinde Şark Cephesi Kumandanı tarafından Heyeti Vekileye bir teklif vaki olmuştur. Teklif şu idi: Evvela: Erzurum'da 
bulunan heyeti murahhasamızın Kars-Bakü üzerinden tirenle serian Moskova'ya gidebilmesini temin için. Sonra: Ermenistan dahilinde ahali-i 
İslamiyeye icra edilmekte olan katliamı durdurmak için. Daha sonra: Ermenilerin ilk fırsatta Erzurum'u dahi ellerine geçirmek için faaliyet ve 
teşebbüsatta bulunacaklarından, Ermeni ordusuna karşı hakim ve müsait bir vaziyet-i asliye almak için zaten Brestlitovsk ve Batum muahedeleri 
ile bizim olan Elviye-i Selase dahilindeki Sarıkamış, Soğanlı dağlarını ve Soğanlı dağlarının geçitlerini işgal etmek faydalı olacağı bildiriliyordu. 
Bu üç sebepten bilhassa sonuncusu Heyeti Vekilece de tetkik olundu ve muvafık görüldü. Zaten Meclisi alimiz Elviye-i Selase'nin zamanında, 
zaman-ı münasibinde işgali salahiyetini Heyeti Vekileye vermiş olduğundan buna istinaden kumandanın teklifini kabul etti. 
Binaenaleyh, 6 Haziran tarihinde Şark Ordumuzun harekat-ı askeriye icrası için hazırlanmasını emrettik. ... 
16 Haziran'da, daha önce tarafımızdan Moskova'ya gönderilmiş olan murahhaslarımızdan birisi memleketimize döndü. Bu zat, cümlemizce malum 
olan Sovyet Cumhuriyeti Hariciye Nazırı (Çiçerin)in mektubunu getirdi. ... Rusya Sovyet Cumhuriyeti Hariciye Nazırının, hükümetleri namına 
Meclisi alinize, Meclisi aliniz riyasetine hitaben yazmış olduğu mektup burada okunmuştu. Hatırlanırsa denmişti ki; Ermenistan, Acemistan ve 
Türkiye hudutlarının tesbitinde Rus Sovyet Hükümetinin aracılığıyla meselenin siyaseten halli mümkündür. ...

Ve bu izahata nazaran herhalde bizim Ermenilere ... taarruz etmemizi Rus Hükümeti Cumhuriyesi arzu etmiyordu, muvafık görmüyordu. 
Fakat biz, Elviye-i Selase dahilinde bulunan her hangi bir noktayı işgal etmek demek, Ermenistan'a taarruz demek olamıyacağından, zaten karar 
vermiş olduğumuz harekat-ı askeriye hakkında bir muhalefet görmedik ve bunun üzerine Şark Ordusu Kumandanına harekat-ı askeriyeye devam 
etmesini ve çabuklaştırmasını emrettik. Fakat bundan birkaç gün sonra idi ki yeni gelen resmi bir haberde Rusya Hükümetinin bir heyeti sefareti 
nezdimize gelmek üzere Kars üzerinden tirenle hali harekette bulunduğu anlaşılıyordu. Bunun üzerine bu gelecek olan heyeti sefaretle zaten 
Erzurum'da bulunmakta olan heyeti murahhasamızın mülakatını mütaakıp harekete başlamak üzere, hareketin tevkifini emrettik ki bu yirmi haziranda idi 
efendim, bu sebepten dolayı 20 haziranda Şark Ordumuzun harekat-ı taarruziyesini durdurmuş olduk. Bu arz ettiğim mesele şark vaziyet-i 
umumiyesi içinde ve Türkiye'nin, Bolşevik Hükümetiyle olan münasebat-ı umumiyesinde ufak bir parça, bir safhadır. Bunu daha iyi açıklamak için 
ve esasen vaziyeti de teyidetmek için baştan başlıyarak vaziyeti daha geniş bir daire dahilinde izah edeceğim:
...
Efendiler; Şark aleminin bilakayd-ü şart sahibi, mutassarıfı olmak emelini mağrur kafalarına sokmuş olan İtilaf Devletleri, kendi hayat ve 
mevcudiyetlerinin devam ve bekasının, bu anlayışta ve bu tasarrufta olduğunu pek güzel takdir etmişlerdir. ... 
Başta İngilizler olmak üzere, bütün İtilaf Devletleri, bir taraftan tekmil kullanabildikleri vasıta ve kuvvetlerle bizi mahvetmek, bizi ezmek için 
çalıştıkları bir sırada, diğer taraftan da bütün ezilen ulusları kurtarmak için çalışan Bolşeviklerin, mazlum milletimize el uzatmaması için yine 
servetlerini kuvvet ve kudretlerini sarfederek uğraşmışlardır. 

Fakat Bolşevik Cumhuriyeti, hem kendi hayat ve mevcudiyetlerinin ehemmiyetini artırmak, hem de İtilaf Devletlerinin pençe-i zulmünden 
kurtuldukları takdirde, alemşümul olan inkılabın gayelerini elde etmek için kendilerine en kuvvetli, en kudretli bir muavin ve yandaş olacak 
milletimizin dostluk ve birliği tutmak için teşebbüsat-ı fiiliyede bulunmuştur. Yaptığı teşebbüs Efendiler; onuncu ve on birinci ordularını doğrudan 
doğruya Kafkasya'ya, Şark Cephesine tahsis etmek oldu. Bu ordular, bizim yol göstericiliğimiz, tesirimiz ve hizmetimiz sayesinde kolaylıkla Şimali 
Kafkasya'yı geçtiler ve Azerbaycan'a dahil oldular ve Azerbaycanlılar da gelen orduları kemali sükunetle kabul ettiler. 
Bu ordular bir taraftan Ermenistan ve Gürcistan hudutlarında lazımgelen tedbirleri ve vaziyet-i askeriyeyi aldılar. 
Diğer taraftan da maddeten bizimle tesis-i irtibata giriştiler - ki bu mayıs aylarında idi-. Tam bu sırada idi ki; Lehistan'da cereyan eden ahval, 
vakayi ve hadisat gittikçe Bolşeviklerin aleyhine olarak gelişmişti ve Bolşevik Hükümeti mümkün olduğu kadar çok kuvveti Lehistan cephesine 
sevketmek mecburiyetinde idi. ...

Binaenaleyh Kafkasya'da Ermenilere, Gürcülere ve heyeti umumiyeye karşı maddi kuvvetleri azaldı ve zayıf bulundu ... ve bizim hududumuzu aynı 
tarihlerde gözden geçirelim.

Ermeniler; Kızıl ordunun büyük kısmının bu havaliden uzaklaşmasından ve Azerilerin kızıl ordu aleyhine isyan etmesinden ve bizim hareketimizin 
siyasi sebepten dolayı durdurulmasından istifade ederek, derhal on dokuz haziran tarihinde, bir iki kolla Oltu Şurası aleyhine, diğer bir kısım 
kuvvetleriyle de Zengisar Şurası aleyhine taarruz harekatına başladılar. ... Ermenilerin bu hareketi üzerine henüz o civarda bulunan Hariciye 
Vekilimiz tarafından Ermenistan Hariciye Nezaretine ve keza Şark Ordumuz Kumandanı tarafından Ermenistan ordusu kumandanına lazımgelen 
siyasi teşebbüsler yapılmakla beraber Erzurum ve havalisinde zaten toplanmış ve her an harekete hazır bulunan ordumuz bazı tedbirler almak 
mecburiyetini hissetti. Ermeniler Oltu Şurası dahilinde Tuzla civarına kadar olan mahalleri işgale muvaffak olabilmişlerdir. 
Bittabi Oltu Şurasının milli kuvvetleri, bu Ermeni taarruzunu durduracak kadar kuvvetli değildi. ... Aras'ın güneyine çekilmiş olan milli kuvvetlerle... 
Zengisar'a ve gerekse Oltu'ya karşı hareket eden Ermeni kuvvetleri durduruldu. Bugün durdurulmuş durumdadır.. Binaenaleyh önergenin bir 
noktasına cevap vermiş oluyorum. Taarruz eden Ermeni kuvvetlerine karşı büyük ve kahredici hareket yapmadık ve henüz yapmıyoruz. Fakat 
vuku bulan Ermeni taarruzları tevkif edilmiştir. ... 
Bundan sonra ağustosun onunda Ermeniler zırhlı tirenlerden istifade ederek Erivan ve Çulfa şimendiferleri boyunca kuzeyden güneyedoğru 
ilerlemeğe başladılar. Bu ilerliyen Ermeni kuvvetleri karşısında bizim hududu geçmiş ufak bir müfreze halinde düzgün kuvvetlerimiz vardı. 
Bu müfrezeyi üstün düşman karşısında ezdirmemek için Aras'ın güneyine ve batısına geçmek üzere emir verildi ve bu kuvvet de aldığı emir ve 
talimat dairesinde Ermenilerle ciddi muharebeyi kabul etmeksizin Aras'ın güneyine gelmiştir ve bunu neticesi olarak, hududun yine öteki tarafında 
olan Şahtahtı yirmi temmuzda Ermeniler tarafından işgal edildi. ... 
1 Ağustos tarihinde Rus Bolşevik Hükümetinin Kızıl ordusuyle Büyük Millet Meclisi'nin ordusu Nahcivan'da birbiriyle maddeten birleşmiş oldu 
(alkışlar) oraya giden kuvvetlerimiz, kızıl kuvvetler tarafından özel merasim ve fevkalade saygıyla ile kabul edilmişlerdir. 
...
Efendiler; bütün bu tafsilatı tekrar özetlemek etmek lazım gelirse şu noktalara işaret koymak istiyorum: Anlaşılıyor ki Bolşevik Hükümeti bizimle 
irtibat ve temas yapmak için fiilen teşebbüsatta bulunmuştur. Ordu göndermiştir. İkincisi; vaziyetin bir iki aydan beri şarkta kendi haline 
bırakılmış, muğlak kalmış olması Lehistan vaziyetinden ileri gelmiş oluyor. Lehistan'a kuvvet gitmiş olmasiyle Ermenilerin, Gürcülerin, Azerilerin 
mahalli, muhalif ve muarız hareketleri buna sebebiyet vermiş olur. Üçüncüsü; bütün bunlara rağmen, burada kalan kızıl kuvvetlerin zaıfına 
rağmen Azerilerin, Gürcülerin, Ermenilerin mukavemet ve taarruzuna rağmen yine Kızılordu yol, vasıta buluyor ve imkan buluyor Nahcivan'a kadar 
gelip bizimle teması arıyor ve buluyor. Bu üç nokta; müşterek düşmanları binnetice mağlubetmek için azmetmiş olan iki milletin, iki hükümetin 
münasebatı atiyesinin de arzu edildiği veçhile olacağına dair bir güven verebilir. Hususi bir nokta-i nazardan da Ermenilerin bütün mütecaviz 
hareketleri durdurularak onlara daima hakim bulunduğumuz görülüyor. 

... Efendiler Bolşevikler, siyasi ve hatta içtimai nokta-i nazardan - çünkü bilirsiniz ki garp ve Amerika amelesi nezdinde Ermeniler mazlum 
tanıttırılmışlardır - Ermenilere atfı ehemmiyet etmişlerdir. Himayekar bir siyaset takibeder görünmüşlerdir. Fakat bugün bu Ermeniler onlara dahi 
nankörlük etmiştir. Onların kuvvetine dahi fiilen tecavüz etmiştir (kahrolsun sadaları). Pek ziyade ümit edilir ve beklenir ki, bu defa Bolşevik 
Cumhuriyeti artık bu küstah milletin haddini tanıtmak için sert ve kesin kararını verecektir ve pek ziyade intizar olunur ki, Lehistan muvaffakıyatını 
mütaakıp Bolşevikler bizim ile maddeten vücude getirdikleri ilişkiyi geliştireceklerdir.


Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri, c. I, s. 94-101
.............

BELGE 116

Moskova'daki Murahhas Heyetinden Gelen Rapor
Ankara, 16 Eylül 1920

Garp Cephesi Kumandanı Ali Fuat Paşa Hazretlerine

1-Moskova'daki heyeti murahhasamızdan gelen 13 Ağustos tarihli ilk raporlarda Lenin ve Çiçerin'le müteaddit mülakatlardan bizim mesai ve 
mücadelemize teveccühten ve silah ve malzeme hususunda yardımdan bahsolunmuştur. Anlaşıldığına göre Bolşeviklerin harekat planı evvelemirde 
Lehistan mağlup ve sonra Kırımda bulunan Varangeli imha etmek esasına dayanıyormuş ve herhalde o zamana kadar harekatı umumiyeye 
girişmek kararında değillermiş. Ermenilere memleketimizden arazi verilmesi lüzumundan bahsolunmuştur. 
Heyetimiz Rusların malzemece fakir ve işi görüşmelerle uzatmaya eğilimli olduğunu zikretmekle beraber, bizimle ittifakı tamme akdedemiyeceklerine
dair henüz kat'i delil karşısında bulunmadıklarını bildirmişler ve bir taraftan para, silah ve cephanenin sevkolunması için uzun müddet imkan 
aranılarak nihayet denizden dahi nakliyata çalışacaklarını ilave etmişlerdir. Ermenistanla 10 Ağustos'ta yaptıkları antlaşmada, (Şahtahtı-Culfa) 
şimendifer hattını Ermenilere terketmişler ve Azerbaycan'ın ve bizim heyetimizin protestolarına karşı yanlış olduğunu sözlü ifade ederek 
kararlarında henüz değişiklik yapmamışlardır.
...
2- Halil Paşa, Nahcivana vasıl olduktan sonra Kızıl Ordu ile Ermeniler arasında çarpışma vaki oldu. Halil Paşa'dan alınan malumata nazaran kızıl 
kumandanlar, Ermenilerin mezaliminden ve tecavüzünden pek ziyade rencide oldukları Ağustos nihayetlerine doğru bir Ermenistan seferini emri 
vaki yapmak üzere yığınak ve hazırlıkta bulundukları bildiriliyordu. Gerçekten yakın emareler belirdi. Fakat nihayeti gelmedi, bilakis Çulfa hattının 
Ermenilere teslimi lüzumuna dair olan karar tekrar ve teyit olunmağa başlamıştır.

...
5- Biz bu durum üzerine öncelikle memleketi elimizde muhafaza ve ne ıslahat lazım ise hükümet vasıtasiyle yaparak anarşi ve inkılap suretiyle 
Rus tabiiyetine mani olmak ve Moskova'daki heyeti murahhasamızın müzakeresi müsbet veya menfi bir neticeye varması için acele etmek, 
Ruslar ne yardım edeceklerse miktarına bakmıyarak kabul etme, Ermenilerle müsait bir muharebe vermek ve Azerbaycanla fiziki teması emri vaki 
yapmak için Rusların oluruna bağlı hareket etmemek kararlarını ve talimatlarını verdik. Heyetten aldığımız yeni bir raporda sözleşmeden 
bahsolunmaktadır. Buna göre Van, Bitlis ve Muş taraflarında Ermenilere terki arazi mevzuubahs olduğu görülmektedir. 
...
7- Buraya kadar olan olayları bu maddede özetlemek ve tekrar etmek isterim. Ermeni davası gerek Garp ve gerek Rus milletleri nezdinde 
kuvvetlidir. Hristiyanlık namına vukua gelecek tecavüzatın Garp ve Şarktan hoş görülemiyeceği muhakkaktır. 
...

 
Büyük Millet Meclisi Reisi
Mustafa Kemal

Atatürk'ün Tamim, Telgraf, s. 348-351
Atatürk'ün Kurtuluş Savaşı Yazışmaları c.III, s. 186-188
............

BELGE 117

Doğu Cephesi Komutanlığına - Erzurum
20 Eylül 1920


1. Doğu Ordumuz hemen, Kars genel istikametinde taarruz edecektir. Harekat birinci devrede, Kağızman-Novo Selim - Merdenek hattına kadar 
ilerletilecektir. Bununla beraber bu hat, kesin olmayıp durum elverişli olduğu takdirde taarruza başlangıçtan itibaren daha doğuya doğru da 
devam edilmelidir. Asıl maksat; Ermeni Silahlı Kuvvetleri'ni imha etmektir. Bunun için, taarruzun baskınla başlaması lazımdır ve Ermeniler'e daha 
önceden herhangi bir şekilde duyurmaktan kesin olarak sakınılmalıdır. Silahsız Ermeniler aleyhinde her türlü tecavüzden kesin olarak kaçınılacaktır. 
...
3. Esası, Büyük Millet Meclisi'nce kararlaştırılmış olan bu kararname, Bakanlar Kurulu'nca kabul olunmuş ve Genelkurmay Başkanlığı kanaliyle, 
Doğu Cephesi Komutanlığı'na bildirilmiştir.


T.İ.H., Doğu Cephesi, s. 146

..........

BELGE 118

Bakanlar Kurulu Kararı
Ankara, 7 Ekim 1920

Doğu Cephesi Komutanlığına

1. Ermenilere karşı kazanılan Sarıkamış başarısı, sağladığı askeri ve ekonomik yararlardan başka Doğudaki politik durumu da yararımıza 
geliştirecek düzeydedir. ...
2. Kars önünde toplanmış olan Ermeni silahlı kuvvetlerinin büyük çoğunluğu yok edilebilir. Bu sonucun alınması ile Kars'ın işgali askeri 
durumumuzu köklü olarak düzeltir ve yalnız başına Gürcüleri ilerideki hareketten alıkoyacak bir etki yapabilir. 

Politik duruma gelince: Bu kesin vuruş, Ermenilerle aramızdaki düşmanlığın gerek doğrudan doğruya ve gerekse Bolşeviklerin aracılığı ile barış 
yolundan çözüm olanağını hazırlayabileceği yönüyle de yararlı olacaktır. Gerçekte, Ermeni hareketinde politik amaç, Ermeni sorununun çözümü 
için Rusları ve Ermenileri sıkı görüşmeye sürüklemek olup ve bu sonucun bizim çaba ve baskılarımızla alınabileceği deneyimlerle ortaya çıkmıştır. 
Ancak, Kars'ta Ermenilerin yığdıkları kuvvetlerle savaşımız; güç, insan ve gereç olarak çok özveri gerektirmektedir. Askeri ve politik genel 
durumumuzsa, sonu kuşkulu sonuca şimdilik elverişli değildir. 
3. Bundan dolayı Bakanlar Kurulu Doğu Cephesi Komutanının, askeri durumun ortaya koyacağı olanaklardan yararlanmak yolu ile hareketi 
uzatmada yetkili olmasına karar vermiştir. 

 
BMM Başkanı
Mustafa Kemal

T.İ.H. Doğu Cephesi, s. 303
Atatürk'ün Kurtuluş Savaşı Yazışmaları, c. II, s. 196-197

........

BELGE 119

Van, Bitlis'in Ermenilere Bırakılmayacağına, Muahedeyi İmzaya Yetkili Olduğuna Dair Moskova'da Bekir Sami Beye Gönderilen Şifreli Talimat
16 Ekim 1920

... İçeriğinin yararları ve maksatları taraflarca pek iyi karşılanan söz konusu maddelerin kesin kabulü için Van ve Bitlis vilayetlerinden bir kıt'ayı 
muayyenenin ayrılarak Ermenilere terki hususunun şart kılınmış olması keyfiyeti, Ankara hükümetini emperyalizm ve kapitalizme karşı çetin bir 
mücadeleye iştiraki hasebiyle şimdiye değin kendisine bir müttefiki tabii addetmekte haklı bulunduğu Rusya Şuralar Cumhuriyetinin bu bahisteki 
samimiyeti efkar ve hissiyatından haklı olarak şüpheye düşürdü. 
...
... Büyük Millet Meclisi ve gerek onun emniyet ve itimadını haiz bulunan Heyeti Vekillenin, coğrafi, askeri ve iktisadi hiçbir prensip ile kabili izah 
ve telif olmayan anılan teklifi her ne bahasına olursa olsun kabul edemiyeceği bir keyfiyettir. 
Van ve Bitlis vilayetlerinin ecnebi ve bitaraf erbabı tetkik tarafından tertip edilmiş ve her tarafta muteber addedilmekte bulunmuş olan istatistiklere 
nazaran, gerek mazide ve gerek halihazırda bir Ermeni ekseriyetini ihtiva etmediği sabit ve bilakis o havalide ehli islamın pek kaahir bir ekseriyeti 
haiz bulunduğu malum bir keyfiyet iken, böyle bir Ermeni ekalliyetine ana vatandan ayrılacak bir kıtayı arazinin terki talebi Sovyet Sosyalist 
Şuralar Cumhuriyetinden gelse dahi emperyalist bir fikrin mahsulü olmak şaibesinden hiçbir veçhile kurtulamaz ve hiçbir tevil ile kabul olunamaz. 
...
.. Bölünme kabul etmeyen memleketin bir parçasından her ne maksat ve zaruretle olursa olsun, Ankara hükümeti milliyesince feragat edilmesi 
halinde, bu hükümetin de birkaç büyük vilayetimizi şarkta, şimalde ve cenupta Ermenilere ve Yunanlılara bila mucip terketmek suretiyle nazarı 
millette ilelebet mel'un ve menfur kalan İstanbul hükümetinden mantıkan da hiçbir farkı kalamıyacağı ve böyle bir halin tahakkukunda bütün 
Anadolu halkının Ankara hükümetinden emniyet ve itimadı külliyen çekeceği muhtacı izah bile değildir. 
...
Binaenaleyh, Heyeti Vekile uzun tetkiki hal ve vaziyetten sonra aşağıda iki maddede topladığı karşı cevabını aracılığınızla Çiçeri'ne tebliğine karar 
vermiştir. 
Madde 1- Van ve Bitlis vilayetlerine müteallik olarak evvel ve ahir yerli ve ecnebi erbabı tetkik tarafından tanzim edilmiş olan istatistiklere nazaran 
Ermeniler mezkur vilayetlerde oranın İslam ahalisine nisbetle hiçbir zaman çoğunluk olamamışlardır. Binaenaleyh muayyen bir kıt'ayı arazinin bir 
azınlığa terkini istemek emperyalist bir fikri mahsus ile hareketten başka bir şey değildir. Ankara hükümeti milliyesi emperyalizme karşı müdafaa 
ve mücadele kasdı ile teşekkül etmiş bir hükümet olduğundan Emperyalizmin ünlü yönteminden olan böyle bir talep ve iddiayı kabul edememek 
zorunluluğundadır. 
Madde 2- Ankara hükümeti milliyesi Türkiye'den hicret etmiş olan Osmanlı Ermenilerinin hicretten önce sakin bulundukları mahallere dönmelerine 
engel olmamayı ve bu suretle gelecek ahaliye ülkedeki diğer azınlıklara temin edilen hukuk, tamamen uygulamayı cümlei vezaifinden addeyler. 
...

Atatürk'ün Tamim, Telgraf, s. 355-357
Atatürk'ün Kurtuluş Savaşı Yazışmaları c.II, s. 198-200

...........