OSMANLI İMPARATORLUĞU ZAMANINDA, DİYARBAKIR'DAKİ ERMENİ NÜFUSU..

.

OSMANLI İMPARATORLUĞU ZAMANINDA,   DİYARBAKIR'DAKİ  ERMENİ  NÜFUSU..

Osmanlı Devleti Zamanında Diyarbakır'daki Ermeni Nüfusu Üzerine Bazı Bilgiler

*Kenan Ziya TAŞ


Dicle havalisinin en büyük şehri Diyarbakır’dır. Asur kaynaklarında adı “Amid veya Amida” olarak geçen Diyarbakır için diğer tarihî kayıtlar bölgeden bahsettiklerinde Diyarbekir ismini kullanırken, şehir merkezinden bahsettiklerinde ise Amid adını tercih etmişlerdir. Bu durum Osmanlı arşiv belgelerinde de devam eder. Mezopotamyayı bir yandan İran ve Kafkaslara öte yandan Karadeniz sahillerine bağlayan tarihî bir yol kavşağında bulunur. Bugün Türkiye hudutları içinde kalan kısmı itibarı ile Güney Doğu Anadolu olarak isimlendirilen bölgeye Arap kaynaklarında el-Cezire veya Beynennehreyn (iki nehir arası), Batı kaynaklarında Yukarı Mezopotamya deniliyordu ve Diyarbakır, adı geçen bölgenin merkezi durumundaydı. Aynı zamanda bir mıntıka adı olan Diyarbakır, Arap kabilelerinden Bekir bin Vail b. Kâsıt’a nisbetle bu adla anılmıştır ve geniş bir alanı kapsamaktadır. Bütün Doğu ve Güneydoğu Anadolu’nun Osmanlı hâkimiyetine girişi ise Yavuz Sultan Selim’in padişahlığı zamanına tesadüf eder. Osmanlı hâkimiyetine geçtikten sonra Osmanlı idarî teşkilatı çerçevesinde Diyarbakır Beylerbeyliği oluşturulmuş ve Diyarbakır Şehri de beylerbeyliğin merkezi olmuştur. 1514-1515 yıllarında kesin olarak Anadolu Türk bütünlüğüne dahil edilen Diyarbakır ve çevresi tarihî seyir içinde kazandığı özelliklerini sürdürmüştür.1

Diyarbakır’ın hem idarî hem de beşerî bakımdan yapısını, 19. yüzyılın sonlarında Düyûn-ı Umumiye müfettişi olarak bölgedeki seyahatleri esnasınaki gözlemleri ifade etmektedir. 2 Buna göre Hısn-ı Keyfa, Amid ve Meyyâfârikin (Silvan) onun sınırları içindedir. Diyarbekir, ahalisinin büyük çoğunluğu Müslüman birazı Ermeni ve Keldani’dir. Hepsi Türkçe, Kürtçe ve bazen Arapça konuşurlar. Diyarbakır’ın bu durumu, daha sonra meydana gelecek gelişmelerde olumsuz ve istenmeyen birtakım neticelerin ortaya çıkmasına fırsat verecektir. Daha açık bir ifadeyle dünyada 18. yüzyılın sonlarında ortaya çıkan değişmeler Osmanlı ülkesi üzerinde geleceğe yönelik hesapların yapılmasına daha bir hız vermiştir. Osmanlı ülkesindeki Hıristiyanlar gibi, ülkedeki Müslümanları da ayırıp gerek birbirlerine gerekse Osmanlı gücüne karşı kullanabilmek Avrupa siyasetinin temeli olmuştu. Bu siyaset Türk devlet adamları tarafından bilinir ve gereken tedbirler alınırdı. Ancak 1826 sonrasında ve özellikle Tanzimat’tan sonra sanki Avrupa devletleri Türkiye’nin güçlü bir devlet olmasından başka bir şey düşünmezlermiş havasına girildi. Bunda devrin dış ve ona bağlı iç siyaset çevrelerinin büyük payı vardı.

Osmanlı Devleti’nin karşı karşıya kaldığı ve ve daha sonra da Türkiye Cumhuriyeti’ne devrettiği problemlerin en belli başlılarından biri olan Ermeni Sorunu bu genel çerçeve içinde içinde ortaya çıkmıştır. Ermeni sorunun ortaya çıkışında ise değişik faktörler rol oynamıştır. Bunların teferruatına girmeden başlıklar hâlinde sıralayacak olursak; Fransız İhtilâli’nin, 1878 Berlin Konferansı’nın, Batılı devletlerin tahrik, teşvik ve finans desteğinin, aynı şekilde Ermeni Patrikhanesi ve diğer Ermeni kiliselerinin faaliyetlerinin, Osmanlı Devleti’nden ABD ve Avrupa’ya giderek ihtilalci fikirlerle yurda dönen Ermenilerin 1828, 1878, 1912, 1914 savaşları öncesi / sırası / sonrası olayların, bilinçlenme, propoganda ve göç hareketlerinin, gayrimüslim okullarının, hayır cemiyetlerinin Ermeni çetelerinin, misyoner faaliyetlerin, Yunanistan, Bosna-Hersek ve Bulgaristan olaylarının her birisinin değişik derecede veya hepisinin toplu olarak etkisi vardır.3

Bu sorunun en önemli yönlerinden biri ise Osmanlı Devleti’ndeki Ermeni nüfusunun miktarına ait tartışmalardır. Bu sebeple Osmanlı Devleti zamanında Diyarbakır’daki Ermeni varlığının sayılara dayalı olarak tespiti konunun bilimsel olarak ele alınıp incelenmesinde ve buna bağlı olarak gerçeklerin tespit edilmesinde çok önemli bir yer tutmaktadır. Bunun için Müslüman ve Müslüman olmayan nüfusun zaman içinde uğradığı değişiklikleri somut olarak takip edebilmek için rakamlara dayalı olarak, tablolar hâlinde vermek kelimelerden daha fazla önem kazandığı için ağırlık buna verilmiştir.

Öncelikle değişik kaynaklara göre Devlet genelindeki Ermeni nüfusunu bildiren rakamlara bir göz atacak olursak, verilen rakamlar arasındaki farklar yer yer biribirinin üç katı kadar farklılıklar gösterir.4

                        KAYNAKLAR                      NÜFUS
Patrikhane :  1.780000 - 3.000.000
Jacquas Morgan  2.380.000
Pastırmaciyan : 2.100.000
Hovanisyan : 1.500.000 - 2.000.000
Vahan Vardabet : 1.263.000
Constenson : 1.400.000
Walker : 1.500.000
Ravenstein : 760.000 (Asya Türkiyesi)
Clair Price : 1.500.000
A.Powell : 1.500.000
Lynch : 1.058.484
Zelenof : 921.000
Cuinet :838.125
Enc. Britannica : 1.500.000  1917 
İngiliz Salnamesi :  1.056.000

Osmanlı Kaynaklar : 1.160.000 - 1.300.000



Rakamlardaki bu tutarsızlıklar, asılsız soykırım iddialarını daha baştan çürütmektedir. Buna rağmen gerçekleri ortaya koymak bakımından, sorunun ortaya çıktığı 19. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin nüfus yapısını veya dinî-beşerî bir profilini göz önüne sermek bilimin bir gereğidir.


Osmanlı Devletinde Nüfusun Dinlere Göre Dağılışı (1831)5

Milletler    Rumeli      Anadolu    Toplam         %  

İslam       513.428   1.995215   2.508.643    66.33

Hıristiyan 811.546      359.379  1.170.925     31.19

Kıpti          29.530         7.143       36.673       0.98

Yahudi      11.674          5.396      17.070        0.46

Ermeni       3.556        16.743      20.309        0.54

TOPLAM 1.369.744   2.389876  3.753.620   100.00


Osmanlı Devletinde Nüfusun Dinlere Göre Dağılışı (1844)6

Milletler       Rumeli     Anadolu    Afrika      Toplam      %

Müslümanlar 3.800.000 12.950.000 3.800.000 20.550.000 58.13

Rum-Ortodoks11.370.000 2.360.000     -   13.730.000       38.84

Katolikler          260.000       64.000     -        900.000         2.55

Yahudiler     70.000     100.000            -        170.000         0.48

TOPLAM  15.500.000   16.050.000    3.800.00  35.350.000  100.00


Osmanlı Devletinde Nüfusun Dinlere Göre Dağılışı (1897)7

Cemaatler (Milletler)  Erkek     Kadın     Toplam       %

İslâm                        8.499.798   6.612.147  14.111.945  74.07

Rum                         1.341.049   1.228.863    2.569.912  13.49

Ermeni                        546.030      496.344    1.042.374    5.47

Bulgar                        449.286       380.903      830.189     4.36

Katolik                         65.912        54.567       120.479      0.64

Yahudi                      117.767         97.658       215.425      1.13

Protesta                     22.963         21.397         44.360      0.24

Latin                         12.280          10.055         22.335      0.12

Manini                      15.262          17.154         32.416      0.17

Keldani                     3.866              1.902         5.768       0.03

Süryani                  19.500            16.054        35.554       0.18

Kıpti gayrimüslim   10.309               9.241        19.550       0.10

TOPLAM         10.104.022      8.946.285    19.050.307  100.00


1914 Resmî İstatistiğine Göre Osmanlı Devleti'nde Nüfusun Dağılışı8

Vilâyetler    Müslümanlar    Rumlar      Ermeniler  

Edirne           360411            227680        19773

Adana           341903                8974        52650

Antalya (Sancak)235762         12385          630

Ankara         877285              20240          51556

Halep          576320               21954          20142

Aydın          1249067          299097           20237

Bitlis       309999                     -              117492

Bolu        399281                 50151            2970

Bursa      474114                 74927          60119

Kayseri   184292                 20590         50174

İstanbul  560434              205752          82880

Çanakkale (sancak)149903   8550           2474

Diyarbakır (sancak) 492101  1935         65850

Canik        265950            98739             27319

Erzurum    673297              4864          134377

Eskişehir (sancak)140678    2613           8592

İzmit (sancak)226859      40048           55852

İçel (sancak)102034            2507             341

Karahisar (sancak) 277659    632          7439

Karasi (sancak)  359804   97497           8653

Kastamonu     737302      20058            8959

Harput           446379          971           79971

Kütahya (sancak)303348   8755          4548

Maraş (sancak)152645         34          32322

Menteşe (sancak)188916  19923            12

Niğde (sancak) 227100    58312         4936

Urfa (sancak) 149384             2        16718

Sivas            939735     753324        47099

Trabzon        921128     161574       68899

Çatalca (sancak)20048  36791           842

Van               179380           1          67792

Zor (sancak) 65770            45            232

TOPLAM 13339000    1561075   1234671

GENEL NÜFUS    16134746

   
Çeşitli siyasî ve tarihî metinlerde tehcir, soykırım (jenosid) iddalarının dayandırılmak istendiği olayları cereyan tarihine tesadüf eden, yukarıda verilen 1914 tarihli resmî istatistiğe göre Diyarbakır vilâyetindeki toplam ermeni nüfusu 65.850’dir. Bu sayı ile Bütün Osmanlı ülkesinde kalabalıklık bakımından Diyarbakır yedinci sıradadır. Şimdi bu nüfusun tarihî seyir içinde Diyarbakır’da nasıl geliştiğini ve değiştiğini yine rakamlara dayalı olarak takip edelim.

16. yüzyılın başından 20. yüzyıl başına kadar geçen dört yüz yıllık süre içinde Diyarbakır şehrinin nüfus yapısı genel hatları ile şöyledir: Diyarbakır, üç semavî dine mensup insanların bulunduğu bir yerdir. Şehirde hem Müslüman hem Hıristiyan hem de Yahudiler bir arada yaşar. Ancak bunların şehirde yaşadıkları mekânlar yani mahalleler, genellikle birbirinden ayrıdır. Mahalle-i Gebran, Mahalle-i Eramine, Mahalle-i Şemsiyân, Mahalle-i Yahudiyân gibi adlarla anılan mahalleler bulunmasına rağmen yine diğer şehirlerdekinin aksine -muhtemelen şehrin kalın bir surla çevrili olmasından dolayı- diğer şehirlere göre daha içi içe bir hayat tarzı sürdürdükleri anlaşılıyor.

Konumuzu asıl ilgilendiren gayrimüslim (Müslüman olmayanlar) nüfusun durumudur. Burada Hıristiyanlık, Müslümanlık ve Yahudilikle kıyaslanmayacak ölçüde farklılık gösterir. Zaten şehirde var olan yahudi zümre hiçbir zaman büyük bir oran / yekûn tutacak seviyeye ulaşmamıştır. Şehirde Diyarbakır şehrinin nüfusunu, dine bağlı zümreler itibarı ile ele aldığımızda karşımıza çıkan manzara Anadolu’nun diğer şehirlerinden biraz farklıdır. Diyarbakır’da diğerlerine nazaran daha bir çeşitlilik vardır. Bu çeşitliliğin en açık ifadesini geç bir tarih olmakla beraber 19. yüzyılda hazırlanmış bir rapordaki ifadelerde buluyoruz. 1879/1880 yılında hazırlanan vilâyet nizamını teftiş komisyonunun raporunda Diyarbakır’ın beşerî durumu şöyle tasvir edilmektedir: “Şehir on bin altı yüz elli kadar nüfusu barındırmakta olup, bunun beş on bin kadarı Müslüman, kalanı Keldani, Süryani, Yahudi, Ermeni ve Rum Protestan ve Ermeni Katoliği’dir. Bu vilâyette bunların dışında Yakubi, İbrahimi, Yezidi, Arap, Kürtzade vb. cinsleri dahi olup çeşitli mezheplerdendir.” 9Bu ifadelerde geçen bir kısım gurupların resmî bir statü taşımadıkları ve bu statüye göre muamele görmediklerini biliyoruz. Hatta Diyarbakır için orijinal olan bir husus da buradaki pek çok Hıristiyan veya diğer gayrimüslim zümrenin de Ermeni zümresine dahil edilmesidir. Onlar da Osmanlı Devletinde uygulanan millet sistemi çerçevesinde elde ettikleri hakkı ermeni cemaati vasıtasıyla kullandıklarıdır.10

Bugün çeşitli yerlerde yazılıp söylenen Ermenistan’ın ve tahayyül edilen bu ülkenin sınırlarını gösteren haritalara göz attığımızda, aşağıda genel bir demografik yapısını verdiğimiz bölgeyi ihtiva ettiğini görürürüz . Ancak yine buradaki rakamlara baktığımızda tasavvur edilenleri uygulamanın neden mümkün olmadığını daha açık görebiliriz ve iddiaların tarihî bir temele dayanmadığını bütün açıklığı ile görebiliyoruz. Veya başka bir ifade ile günümüzde Türkiye Cumhuriyeti’nin varlığı ve bütünlüğü aleyhine olarak ortaya konmaya çalışılan çeşitli kombinasyonların uygulamalarına merkez olarak seçilmek istenmesi ve isteğin gereği için tarihî mesned olma iddialarının da geçersizliğini daha rahat görebiliyoruz.

BÖLGENİN 16.YÜZYILDA DİNÎ YAPISI  11


Şehirler    Müslim    Hıristiyan    Ermeni   Yahudi Nasrani

Adıyaman   6312             -           369                -

Arapkir      6912          1092         602                -

Ayntab (Anteb)18126      -           206                -

Besni        2223              -          181                 -

Birecik(Urfa)13708      2160        925                 -

Çemişgezek 8851       1803       6520                 -

Çermik       3124           -           586                  -

Çüngüş      2523          141        593                  -

Diyarbekir 413602  157343           -                   -

Diyarbekir (Amid)101176    19177   3266           -

Dırahlu     4352            -              -                    -

Ergani      4933            -           1972                 -

Erzincan   2069            -             839                 -

Harput     8209         4638        2650                 -

Kulp        2097         1655          180                 -

Mardin   46083       12837        8888           664 268

Muş         6134           -           2281                 -

Nusaybin  8601          602         806                 -

Ruha (Urfa)16671       -           1542                 -

Savur      2874           924            -                   -

Savur    23093         2986           89                  -

Sivas    11651          13663           -                  -

Siverek  9768             680            -                   -

Diyarbakır’ın Osmanlı hâkimiyetine girişini müteakip yapılan 1518 tarihli ilk tahriri ile daha sonraki 1540 tarihli tahrire göre genel nüfusu şöyledir:


Dinî guruplar :           1518 Tahrir             1540 Tahriri

Müslüman                  7118                            7776

Hıristiyan                   5988                          10450

Yahudi                        157                               -

YEKÛN                    13260                           18226

Şehir nüfusunda, değişik tarihlerde verilen rakamlara göre, görülen değişimin seyrini takip etmek mümkündür:12


YILLAR          NÜFUS

1518             12 000 - 13 260   13

1540             17 000                14

1564             23 000                15

1571-1580    28 585                 16

1630             20 000’den fazla   17

1766             16 000                18

1804             50 000                19

1815             50 000               20

1816             56 000               21

1870             21 322              22

1873          12 000 (Burada kadın nüfusun verilmediği anlaşılıyor.)23

1875-1886  40 000                24

1880           10 650                25

1881           40 000                26

1882          10 655 (Kadın nüfus verilmemiş) 27

1890          30 000                28

1891          66 117                29

Yukarıda verdiğimiz rakamlar incelendiğinde yabancı seyyahların bildirdiklerinin daha yüksek olduğu görülüyor. Salnamelerde görülen yüksek rakamlar ise Nefs-i Diyarbakır ve Nevâhisi (şehir merkezi ve nahiyeler)’nin birlikte verilmesinden kaynaklanıyor. Ayrıca salnamelerin bir kısmında sadece erkek nüfus verildiğinden düşük görülüyor.

1 Nolu Salnamede (1286/1869-1870)’de “Dahil-i Vilâyette bulunan Milel-i Hıristiyaniye Rüesa-yı Ruhaniyesi” başlığı altında verilen zümreler ve reislerinin veriliş sırası muhtemelen büyüklük sırasını da göstermektedir.

Ermeni: Diyarbekir’de Piskopos Agop Efendi

Ermeni Katoliği: Diyarbekir’de Agop Bahtiyarân Efendi

Süryani: Diyarbekir’de Süryani Patriği Yakob Efendi

Keldani: Diyarbekir’de Serpiskopos Bedros Efendi

Rum Katoliği: Diyarbekir’de Papas Efendi30

Bu veriliş sırası şehirdeki gayrimüslim zümre içinde en kalabalık olanının Ermeniler olduğunu gösteriyor. Bunun böyle olduğunu 2 Nolu Salnamedeki (1282 / 1870-1871) kayıtlar açıkça göstermektedir:

“Nefs-i Diyarbekir’de bulunan müslim ve gayrimüslim cümle ahalinin nüfus-ı mevcudesi cedveli:31


 
                   Zükûr (Erkekler)                     Inâs (Kadınlar)

   
İslâm           4871                                       5033

Ermeni         3577                                       3276

Ermeni Katoliği  428                                     403

Süryani            747                                      687

Süryani Katoliği  94                                       80

Keldani            508                                     468

Rum                179                                     126

Rum Katoliği       25                                      30

Protestan          318                                    332

Yahudi              143                                   137

YEKÛN          10800                               10580

CEMAN YEKÛN        21322 (?)


Bir Alman tıp doktoru olan Lamec Saad’ın verdiği rakamlara göre 1890 yılında Diyarbakır şehrinin dinî gurupları şöyledir:32


Müslüman               10 000

Gregoryen Ermeni     8 700

Süryani Yakubi         2 000

Keldani                   1 600

Katolik Ermeni        1 200

Protestan               1 000

Süryani Katolik         500

Ortodoks Rum          300

Katolik Rum          1 500

Yahudi                    400 (Saad, 80 aile veriyor rakamı 5 ile çarparak elde ettik)

1891 yılında yine bir Alman olan jeoloji mühendisi ve seyyahı olan Naumann vilâyetin geneline ait nüfusun zümrelerini gösteren rakamları verirken iki ayrı kaynak kullanıyor; biri Konsolos Boyaciyan’ın verdiği rakamlar diğeri ise Cuinet’in verdiği rakamlardır:33

Dinî Guruplar               Boyacıyan                   Cuinet             

Müslüman                   304.548 Müslüman     (110.664)

  Türk/Türkmen            (200.000)
                                 Çerkez                        (10.000)
Arap                             (8.000)
                                                                  308.664

Gregoryen Ermeni          54.512                      57.890

Katolik Ermeni                 5.169                      10.170

Protestan Ermeni            4.760                       11.069

Ortodoks Rum                1.724                        9.250

Katolik Rum                       58                           190

Katolik Keldani              1.926                      16.420

Katolik Süryani                445                        4.990

Süryani Yakubi            16.379                     22.554

Yahudi                         1.404                       1.269

Yezidi                            976 (Yezidi-Çingene)9.000

Çingene                         190                         -

TOPLAM                  392.132                   471.498




Yine toplu sonuçlara bir göz atarsak 1299 (1881-1882)’de Diyarbakır vilâyetinin mevcudu dört yüz bin kişi olarak veriliyor. 341306 (1888-1889)’da ise vilâyetin ahalisi toplam 142.932 kişidir. Bunun 99690’ı Müslüman geri kalanı gayrimüslim nüfusdur.35 Son sözü söylemeden önce 20. yüzyılın başında bütün vilâyet nüfusunu dinî zümreler göre aralarındaki bariz farkın müşahede edilebileceği sonuçları gösteren 1319 (1901-1902) tarihli 18 Nolu Salnamedeki kayıtları verelim.

Vilâyet Nüfusu (Rakamlardaki küçük toplama hataları deftere aittir.) :


Zümreler       Zükûr (Erkekler)          İnâs (Kadınlar)         Yekun

Müslim           205 828                         169 700             375 528

Ermeni            24 685                           23 540               47 225

Süryani          12 506 (?)                      10 748               22 748

Katolik             5 945                            5 220               11 165

Protestan         2 987                           2 567                  5 554

Yahudi            1 434                           1 358                  2 796

Yezidi ve Kıpti 1 049                              733                  1 787

Ortodoks          759                               744                 1 500 (?)

Keldani            776                               663                 1 439

Osmanlı Tebaası Olmayan -                       -                      19

YEKÛN      255 933                         214 767             470 760

Sonuç olarak “Mızrak çuvala sığmaz” atasözümüzün de ifade ettiği gibi, ne kadar istenilse de rakamlar gerçeğin saklanmasına ve çarpıtılmasına imkân bırakmamaktadır. Diyarbakır, Türk hâkimiyetine girdiği 11.yüzyıldan itibaren giderek artan bir şekilde Müslüman bir Türk şehri hüviyetine bürünür ve bu hüviyetini yaşatmayı sürdürür.


------------------------------------------------------------------------------

*Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi


Dipnotlar ;

(1) M.H.Yinanç, “Diyarbekir”, İA, C.III, s.623; N.Göyünç, “Diyarbakır”, TDV İA, C.9, s.466; İ. Yılmazçelik, XIX.Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır (1790-1840), Ankara, 1995, s.7-10; M.İlhan, Amid (Diyarbakır), Ankara, 2001,s.73-84.

(2) Alî Bey Düyûn-ı Umumiye İdaresi müfettişi olarak Osmanlı devletinin tuzla bölgelerini teftiş etmekteydi. İstanbul’dan 1885 Ocak ayında yola çıkan Alî Bey, Midilli’ye Ayvalık’a uğradıktan sonra İzmir, Mersin üzerinden İskenderun’a varıyor. Halep’ten ayrılıp Kilis Ayntab, Birecik, Siverek üzerinden Diyarbekir’e geliyor. Dicle nehri üzerinden Bağdat’a kadar gidiyor. Bu seyahat esnasında gördüğü yerler hakkında verdiği bilgi çok kıymetlidir. Gerçi bu bilgiler 19. yüzyıla ait olmakla beraber, henüz yolun, motorlu araçların, elektriğin bulunmadığı bir zamana ait olmakla daha önceki devirlere de teşmil edilebilir. Zamanın getirdiği birtakım anlayış farklılıkları bugünkü tabirle modanın ortaya çıkardığı tolere edilebilir farklılıklar bir kenara bırakıldığında yüz yıl öncesi hayat tarzı ile yüz elli veya iki yüz elli yıl önceki hayat tarzı arasında çok büyük farklar olamayacağı gayet tabiidir. Dolayısıyla müdekkik ve müstehzî bir üslûp ile adetâ fotoğraf çeker gibi geçtiği yerleri tasvir ederek anlatan Alî Bey’in verdiğ bilgiler tarihî, ferdî ve sosyal-psikoloji açısından da çok kıymetlidir. Kenan Ziya Taş, Osmanlı Hâkimiyetinde Güney-Doğu, Dünü ve Bugünüyle Harput I, Elazığ, 1999, s.169.

(3) Şenol Kantarcı, “Tarih Boyunca Ermeni Sorunu”, Ermeni Sorunu El Kitabı, Ankara, 2002, s.1.

(4) Hüsamettin Yıldırım, Ermeni İddiaları ve Gerçekler, Ankara,2000, s.23; Kamuran Gürün, Ermeni Dosyası, Ankara, 1988, s.136 Şenol Kantarcı, Tarih Boyunca Ermeni Sorunu, s.26.

(5) Enver Ziya Karal, Osmanlı İmparatorluğunda İlk Nüfus Sayımı, İstatistik Umum Müdürlüğü, Ankara, 1943, s.215.

(6) M.A.Ubucini, Türkiye, 1850, C.1, s.48-49.

(7) Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye’nin 1313 Senesine Mahsus İstatistik-i Umumisi, İstatistik Umum İdaresi, s.16.

(8) Azmi Süslü, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, Ankara, 1990, s.21-22

(9) Musa Çadırcı, “Genel Çizgileriyle 19.Yüzyılda Diyarbakır (Bazı Gözlemler), 1. Bütün Yönleriyle Diyarbakır Sempozyumu, Ankara, 2001, s148-149.

(10) Bu konuda bakınız, K. Ziya Taş, ”Bir İnanç Merkezi Olarak Diyarbakır’da Dinî ve Kültürel Çeşitlilik, Uluslararası Türk Dünyası İnanç Merkezleri Kongresi’ne sunulan ve basılmakta olan bildiri.

(11) Yusuf Halaçoğlu, Tahrir Defterlerine Göre XVI.Yüzyılda Batı Anadolu Şehirlerinde Demografik Yapı, Yakın Tarihte Van Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1990, s. 217-222.

(12) Nüfusla ilgili rakamların farklılığı ve değişkenliği ile ilgili olarak yabancı bir seyyahın (C.Niebuhr) yaptığı şu tespit dikkat çekicidir: “Doğu şehirlerinde, şehirlilerden şehir üzerine güvenilir bilgi almak çok zordur. Çünkü ister Hıristiyan ister Müslüman olsun bir doğulu bu konuya kafa yormamaktadır. Bu nedenle bir Avrupalı kendisine şehirde kaç kişinin yaşadığını sorduğu zaman şaşırmakta ve böyle bir soruya şehrin dünya olduğu cevabını vermektedir. Soruyu biraz daha açtığınız zaman bir kaç yüz binden söz etmekte veya en çok yüz bin kişinin yaşadığı şehrin nüfusunu bir milyon olarak vermektedir.” İlhan Pınar, “Gezginlerin Gözüyle Diyarbakır”, Diyarbakır Müze Şehir, s.150.

(13) N.Göyünç, “XVI.Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, VII, s.78; M.İlhan, Amid, s.91.

(14) N.Göyünç, XVI.Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır, s.79.

(15) M.V.Brunissen, “Etnic Composition and Other Demograhhic Deta”, Evliya Çelebi in Diyarbekir, Leiden 1988, s.33’den aktaran, İ.Yılmazçelik, Diyarbakır, s.100.

(16) Ö.L.Barkan, “Tarihi Demografi Araştırmaları ve Osmanlı Devleti”, Türkiyat Mecmuası (1951), s.2

(17) J.B.Tavernier, Les Six Voyages de Jean Babtiste Tavernier en Turqie, en Perse aux Indes, s.245-246’dan aktaran İ.Yılmazçelik, Diyarbakır, s.100.

(18) C.Niebuhr, Reisebeschreibung nach Arabien und den Umliegenden Landern, s.402’den aktaran İ.Yılmazçelik, Diyarbakır, s.100.

(19) H.Andreasyan, Polanyalı Simeon’un Seyahatnamesi 1608-1619, İstanbul,1964, s.100.

(20) J.S.Buckingam, Travelis in Mesopotamia 1827, s.213’ten aktaran İ.Yılmazçelik, Diyarbakır, s.100.

(21) A.Dupre, Voyage en Perse I, s.71’den aktaran İ.Yılmazçelik, Diyarbakır, s.100.

(22) Diyarbakır Salnameleri I, İstanbul, 1999, s.135.

(23) Diyarbakır Salnameleri II, s.81.

(24) B.Darkot, “Diyarbakır”, İA, C.III, s.604.

(25) M.Çadırcı, 19.Yüzyılda Diyarbakır, s.149.

(26) İ.Pınar, “Gezginlerin Gözüyle Diyarbakır (Amand von Schweiger-Lerchefeld 1881)”, Diyarbakır Müze Şehir, s.151.

(27) Diyarbakır Salnameleri II, s.170

(28) İ.Pınar, “Gezginlerin Gözüyle Diyarbakır (Dr.Lame Saad 1890)”, Diyarbakır Müze Şehir, s.151

(29) Diyarbakır Salnameleri IV, s.166.

(30) Diyarbakır Salnameleri I, s.71.

(31) Diyarbakır Salnameleri I, s.135.

(32) İ.Pınar, “Gezginlerin Gözüyle Diyarbakır (Dr.Lame Saad 1890)”, Diyarbakır Müze Şehir, s.154.

(33) İ.Pınar, “Gezginlerin Gözüyle Diyarbakır (Dr.Lame Saad 1890)”, Diyarbakır Müze Şehir, s.163.

(34) Ahmet Rıfat, Lügat-ı Tarihiyye ve Coğrafiyye, C.III, İstanbul, 1299, s.258.

(35) Şemsettin Sami, Kamusü’l-Alâm, C.III, s.2207, Ankara, 1996 (Tıpkı Basım).
..