Van ve civarında Ermeni olaylarının büyük bir hızla artması sebebiyle İran hududumuzda Hakkari–Başkale istikametinde bir tahkikat heyetinin
görev yapması için bölgeye gelmiştir. Bu heyetin başında bulunan Tahir Paşa bölgeyi büyük bir dikkatle inceleyip dolaşmış ve bu vazife iki ay
kadar sürmüştür. İncelemeleri neticesinde Van vali vekili Ali Rıza Paşanın Devlet-i Aliyenin şahs-ı maneviyesini başarıyla temsil etmesinin yanında
Van'da yaşayan Ermenilerle Türkler arasında büyük bir itibar kazandığını, dikkatli bir şekilde Ermeni meselesini takip ederek şehirde huzuru temin
ettiğini görür. Tahir Paşa, Bab-ı Aliye çektiği telgrafta bu meseleyi anlattıktan sonra Ali Rıza Paşanın asaleten Van’a tayin edilmesinin çok lüzumlu
olduğunu beyan eder. Bu telgraf üzerine Ali Rıza Paşa 20 eylül 1907 de Hakkari mutasarrıflığı ile beraber yürüttüğü Van vali vekilliğine asaleten
atanırken Hakkari mutasarrıflığından ayrılır.
Ali Paşanın İcraatları
Altı ay kadar vekaleten yürüttüğü valilik vazifesine asaleten atanmanın vermiş olduğu güvenle Ali Paşa, Hükümet işlerini yoluna koymaya, devlet
otoritesini hissettirmeye gayret edip bir türlü yakalanamayan ve halkı hayatından bezdiren bazı Ermeni ve Kürt kanun kaçaklarını takibata alarak
bir çoğunu yakalatarak halkın büyük bir güvenini kazandı. Devletin alış verişini, mali kaynaklarını düzene koydu. Ticareti elinde bulunduran
Ermeniler özellikle 1. Van isyanından sonra çeşitli bahanelerle devlete olan vergi borçlarını ödemiyorlardı. Diğer taraftan memurlara, emeklilere,
zaptiyelere onar yirmişer aylık maaşları verilememişti. Bu iki önemli meselenin halli için Ali Paşa bir dizi tedbir aldı. Ermeniler büyük yekun tutan
borçlarını ödemeleri konusunda yapılan çağrılara uydular ve ancak taksitle bu borçlarını verebileceklerini beyan ederek Ermeni komitacıların
elinden kurtulmanın rahatlığı hissetmeğe başladılar. Böylece alacaklar tahsil edilirken memurun maaşı ödenmeye başlandı ve Ali Paşanın Van’da
Müslüman-Ermeni halk nezdindeki itibarı dolayısıyla devlet otoritesinin yeniden tesisi oluşmaya başladı. Adalet işlerinin aksayan yönlerini yoluna
koyarak Ermenilerle ihtilaf teşkil edebilecek bütün meseleleri bir bir gözden geçirdi bozulan sosyal barışı tekrar tesis edilerek şehre sükunun hakim
olmasını sağladı. Müslüman–Hıristiyan geniş halk kitleleri tarafından büyük bir beğeniyle taktir edilen Ali Paşanın çalışmaları Rusya ve Avrupa
destekli Aram Manukyan yönetimindeki Ermeni ihtilal örgütünün hiç de hoşuna gitmiyordu. Teorilerini Ermeni-Türk çatışması üzerine kuran bu
örgüt, Ali Paşaya karşı büyük bir nefret duyuyorlardı.
Örgüt Ermeni ileri gelenlerinden Ali Paşaya destek vererek halkın üzerinde oluşturdukları
hakimiyetlerini yok edenlere karşı suikastlar düzenlemeye başladılar. Ali Paşa ise örgütün etkisini kırmak için Vali yardımcılığına Ohannes Efendiyi
getirmiş, kardeşi Armarak Efendiyi ise Gevaş’a kaymakam olarak tayin etmişti. Armarak Efendi Ermeni örgütünün Akdamar adasını üss olarak
kullanmalarını şiddetle engelleyerek çetelerin işlerini zorlaştırdığı gibi, çetelerin halkın üzerindeki tesirini de ortadan kaldırmak üzereydi.
----------------------
38 - BOA İrade-i Dahiliyye, 46/1
39 - BOA İrade-i Dahiliyye, 46/1
40 - BOA İrade-i Dahiliyye, 46/2
41 - Ermeni Komitelerinin A’mal ve Harekat-ı İhtilaliyesi, İstanbul 1332, s. 256; Faiz Demiroğlu, age,s 53.
42 - Faiz Demiroğlu, age, s. 53.
43 - Faiz Demiroğlu, age, s. 54.
44 - BOA İrade-i Dahiliyye, 55.
---------------------
Bunun üzerine Çeteler Armarak Efendiyi öldürerek önlerindeki büyük bir engeli kaldırmış oldular. Kardeşinin öldürülmesi üzerine Ohannes Ferid
Efendi artık Van’da kalamayacağını ifade ederek Ali Paşadan izin isteyerek Elazığ vali yardımcılığına tayin ister ve kahrederek Van’ı terkeder.
Ali Paşa durumun nazikliği karşısında ahali-i mutinin hükümete bağlılığını artırmak için Erzurum vilayeti eski tercümanı Ermeni Mikail Efendinin Van
vali yardımcılığına atanması için Bâbı aliye gerekli ikazları yaptı. Bunun üzerine Mikail Efendi Van vali yardımcılığına tayin edildi.
Fakat Mikail Efendinin Van’a gelemeyeceği anlaşıldığından eski kaymakamlardan Leon Efendi tayin edilerek Van’daki örgüt tarafından istismar
edilen Ermenilerin gönlü razı edilmeye çalışıldı. Komitacı Ermenilerin şikayet ettiği konular bir bir hal yoluna konulduğu bu güzel çalışmalar
neticesinde artık ihtilal örgütü faaliyetlerine son verilmesinin beklendiği bir ortamda komitacıların gerçek niyeti ortaya çıkmaktadır.
Artık ne yapılırsa yapılsın örgütü memnun etmek imkânsız bir hale gelinmiş olduğu anlaşılmıştır.
İşte bu atmosferde komitacılar Rusya Ermenileriyle irtibatlarını daha da kuvvetlendirerek ihtilal çalışmalarını yer altına çekerek daha gizli bir
biçimde sürdürmeye devam ettiler.
Muhbir David Olayı
Aram Manukyan köy organizelerini bitirdikten sonra Van’daki Ermeni gençlerini örgütledi ve onları Rus konsolosluğunun yanındaki binada
konsolosunda yardımıyla silahlı eğitime tabi tutarak direniş, sabotaj, suikast vb. eylemler için yetiştirmeye başlamıştı. Bu sıralarda komiteye
mensup Davit ile Aram Manukyan’ın araları Hanikoğlu mahallesinde ikamet eden Vatan isminde bir Ermeni kızına ikisi birden aşık olduğundan
açıldı. Aram, komita başkanı olmanın verdiği rahatlıkla David’in bu kız ile evlenmesini yasakladı. David ise Aram’ı dinlemeyerek Komitenin daha
üst düzey yönetiminden izin alabilmek için Tiflis’e gitti. Bu sırada Aram, Ermeni kızı Vatan’ı kandırarak kendisinin metresi olması konusunda ikna
etti. Tiflis’e giden David’in izin alıp alamadığı bilinmemektedir. Fakat Aram’ın bu davranışı karşısında büyük bir infiale kapıldı ve örgütten ayrılıp
vali Ali Rıza Paşaya sığınarak örgüt hakkında bütün bildiklerini anlattı. Davit böylece Aram’dan intikam alırken büyük bir örgütlenmeyi de su
yüzüne çıkarmıştı. Bir anda her şeyin biteceği endişesiyle Aram bu olay karşısında çok hiddetlendi ve komiteyi olağanüstü toplantıya çağırarak
David’in ismi üzerine Karahaç bastı ve Dacat isimli bir Ermeni komitacıyı Davit’i öldürmek üzere görevlendirir.
------------------
45 - BOA İrade-i Dahiliyye, 55.
46 - BOA İrade-i Dahiliyye, 35
47 - BOA İrade-i Dahiliyye, 72/1
48 - Hüseyin Çelik, age, s. 78.( Hamid Camuşcu'nun anlattıkları)
49 - Faiz Demiroğlu, age, s. 55.
50 - İsmine karahaç basmak gizli faaliyet yapan komitelerde faaliyetlerin açığa çıkmasını önlemek için komite mensuplarını ve ya komite için
tehlike arz eden şahısları susturmak için öldürmeye karar vermektir.
51 - Hüseyin Çelik, age, s. 78.
------------
Vali Ali Rıza Paşa, büyük tedbirler alarak ihbar doğrultusunda derhal harekete geçip David’in gösterdiği yerlere seri baskınlar yaptı.
(Şubat 1908) Yedi kilise, Dere mahallesindeki Kevork Hızarcıyan’ın evi ve Kobanis Kilisesi Ermenilerin silah ve mühimmat deposu olarak ortaya
çıkarıldı. Bu depolarda 2000 silah, 5000 bomba, 50000 mermi ve bir çok askeri malzeme yakalanarak el kondu. Silahların bir orduya yetecek
kadar çok olması ve bir çoğunun Osmanlı devletinin elinde bile olmayışı karşısında Devlet erkanı oldukça şaşırmıştır. Van ihtilalci Ermenilerinin
başı Aram Manukyan, bu kadar silahı Van’a ulaştırma çalışmalarında kendine kolaylık sağlayabilmek için Osmanlı memurlarının bir kısmını kendine
ısındırabilmek, faaliyetlerine göz yumdurmak için onlara rüşvet verip içki içebilecekleri ortamlar hazırlıyor, çeşitli şekillerde imkânlar da sağlıyordu.
Böylece çalışmalarını daha rahat yaparken devletin aldığı tedbirleri de istediği gibi öğrenebiliyordu. İşte bu silahlar bu şekilde Van’a yetiştirilmişti.
David’in ihbarı neticesi silah ve cephane ele geçmesine rağmen Komita üyelerinden hiç kimse yakalanamamıştı. Komitacılar evlerin altlarına
mahzen ve dehlizler açarak yer altından evleri birbirine bağladıklarından yapılan baskınlardan rahatlıkla kaçabiliyorlar, hatta istedikleri Müslüman
ve kendi emellerine yardım etmeyen Ermenilerin evlerini bu şekilde altına lağım yerleştirerek sabote edip patlatabiliyorlardı.
Muhbir David, can güvenliğinin tehlikeye girmesi yüzünden Hamamönü mevkiinde Jandarma binbaşısı Ahmet Beyin evinde misafir olarak ikamet
etmeye başladı. David bu şekilde Ermenilerin tehditlerinden uzak kalabilecekti. Komitacı arkadaşlarının çirkin hareketleri karşısında Osmanlıların
kendisine son derece iyi davranması David’in din değiştirmesine sebep oldu ve ismini Mehmed yaptı. Bu jest üzerine muhbir Mehmed’in orduya
alınabilmesi için teşebbüste bulunulmuştur.
David hakkında ölüm fermanı veren Aram son gelişmeler karşısında çılgına döndü. Komita fedailerinden Dacat’a iki silah vererek üstüne aldığı
Davit’iyok etme görevi bitirmesi için Hamamönü mevkiine gönderdi. David ise kendi hakkında verilen ölüm kararından habersiz yaklaşık bir aydır
hiç dışarı çıkmadan yaşadığı evde sıkıldığından yanında iki jandarma muhafızıyla evin yanındaki Haçboğan çarşısına gezmeye çıkmıştı. Dacat bunu
iyi bir fırsat bilerek sessizce arkadan David’in yanına sokularak iki silahını birden ateşledi. David aldığı yaralarla ağır şekilde yaralanırken çarşıda
bulunana ahaliden 7-8 kişi öldü. Dacat ise karışıklıktan istifade ederek kaçmayı başarır. Bir aydır gergin olan Van halkı David’in ağır bir şekilde
yaralanması ve ardından da ölmesi karşısında galeyana gelerek yakaladıkları komite mensubu Ermenileri dövmeye ve bir sürü taşkınlık yapmaya
başladılar. Vali Ali Paşa ise derhal bölgeye asker sevk ederek çıkabilecek muhtelif olayların önünü almaya çalışıyordu. Bu arada 20-30 Ermeni
çıkan arbedede öldürülmüştür. Ali Paşa galeyana gelen Müslüman ahaliyi soğukkanlılıkla yatıştırmaya çalışıyordu. Büyük gayretlerle meydana
getirdiği sosyal barışın tekrar bozulmaması için olaylara karışmayan Ermeni ahaliyi ziyaret ederek devlete bağlılıklarından dolayı onları tebrik
ederek çetelerin ihtilal provalarına alet olmalarını önler.
------------------
52 -Ergünöz Akçora, “Yaşayanların diliyle Van ve Çavresinde Ermeni Mezalimi” Yakın Tarihimizde Van Uluslararası Sempozyumu Van 1990, s. 157.
(Mehmed Reşid’in anlattıkları); Aram’ın bu çalışmaları semeresini vermiş olacak ki YYÜ yetkilileri Ermeni meselesinde araştırma yapmak isteyenleri
binbir hile ile müstafi addederek bu meselenin aydınlığa kavuşmasının engelleyerek Ermenilere rüşvet karşılığı kolaylık sağlayan
Van memurlarından pek farklı davranmamaktalar.
53 -Faiz Demiroğlu, age, s. 565.
54 -Ergünöz Akçora, age, s. 157. (Mehmed Reşid’in anlattıkları)
55 -BOA Y. MTV., 307/152, lef 4.
56 -Hüseyin Çelik age, s. 78.
57 -BOA Y. MTV., 307/152, lef 2
58 -BOA Y. MTV., 307/152, lef 3
59 -BOA Y. MTV., 307/152, lef 4
60 -BOA Y. MTV., 308/2, lef 2; BOA Y. MTV., 307/164, lef 1.
-----------------
Ali Paşa alınan bütün tedbir ve gayretlere rağmen durumun nazikliğini göz önünde bulundurarak 26. Alayın 4. Taburunun derhal Van’a ihtiyat
tedbiri olarak gelmesini temin etti. David’in öldürülmesi esnasında meydana gelen karışıklıklarda ölen Ermenilerin cesetleri akşam karanlığında
gömülmüş, bazı cesetler ise ortalıkta kalmıştı.
Van’da bulunan Rus, İngiliz ve Fransız konsolosları olay yerinde yaptıkları incelemeler neticesinde alınana tedbirler karşısında takdirlerini ifade
etmişlerdir. Fakat daha sonra Rus konsolosu bazı cesetlerin halini göz önünde bulundurarak Valiliği ve Hükümeti zor duruma düşürebilmek, bu
durumdan istifade edilebilecek bir durum olur mu diye harekete geçerek kamuoyu oluşturmaya başladı. Rus konsolosu aynı zamanda Van’da
Ermeniler arasında hızla yayılan bir dedikodu da çıkararak Redif ordusuyla İslam ahalisi birleşerek Hıristiyan mahallelerine hücum ile katliama
kalkışacakları yalanını hem tarafsız, olaylara karışmayan Ermenilere ve hem de Avrupa makamlarına bildirmiştir. Oysa jandarmanın aldığı
istihbarat ise Rus konsolosunun kışkırttığı komite kontrolünde faaliyet yapan Ermenilerin 4-5 koldan Müslüman mahallelerine hücum ile katliama
kalkışacakları doğrultusundadır. Bu gelişmeler Van’da içten içe bir isyanın başlayacağının habercisi olarak değerlendirilerek çevre illerden hızla
asker sevkıyatı gerçekleştirilerek her iki ahali zaptırap altına alındı. David’in öldürülmesiyle başlayan olaylar büyük bir soğukkanlılıkla
yatıştırıldıktan sonra şehirde sıkı bir arama tarama faaliyeti başlatılarak Taşnak komitesinin bütün üyeleri Aram Manukyan ve Dacat ile beraber
yakalanarak adliyeye sevk edildiler. Ali Paşanın bu gayretleri Komitenin emellerinin gerçekleşmesini geciktirmiştir. Ağır aksak devam eden
mahkemeler sonuçlanmadan ilan edilen II. Meşrutiyet neticesinde Van’ı kana bulayacak olan komite üyeleri siyasi mahkûm addedilerek serbest
bırakıldılar.
Ali Paşanın bu fevkalade başarısı doğuda Ermenileri destekleyen†Avrupa devletleri tarafından iyi karşılanmadığı için İstanbul’a Paşanın görevden
alınması hususunda büyük baskılar yapıldı. Osmanlı Devleti artık eski gücünde değildir. En ufak bir meselede devlet üzerinde hesabı olan ve bu
hesabı gerçekleştirmek için her fırsatı bahane bilerek müdahale eden Avrupalıların baskısına dayanamayan Babıali, Ali Paşanın Van valiliğine son
verdi. (20 ekim 1908) Van halkı Ali Paşanın görevine tekrara iadesi için İstanbul’a telgraflar çekerek baskı yapmaya çalışırlar.
Fakat II. Abdulhamid Van’a daha iyi bir vali göndereceğini söyleyerek halkın galeyanını yatıştırdı.
-----------------------
61 - BOA Y. MTV., 307/164, lef 1.
62 - BOA Y. MTV., 307/152, lef 1.
63 - BOA Y. MTV., 307/164, lef 2.
64 - BOA Y. MTV., 307/164, lef 2.
65 - BOA Y. MTV., 307/164, lef 2.
66 - Garo Sasuni, Kürt Ulusal Hareketleri ve 15.YY’dan Günümüze Ermeni Kürt İlişkileri, İstanbul 1992, s. 214;Yakalananlar arasında Rus uyruklu
eylemcilerinde bulunduğu Rusya’nın Van konsolosu tarafından bir raporla Rus sefirine gönderilmiştir. Raporda “Dün aramalar başladı.
Bütün ihtiyat tedbirleri alınmıştır. Muhbir (Davit) sayesinde 12 fedai mukavemetsiz yakalandı; yer altı su tesisatında saklanmışlardı.
Bunlardan biri liderdir ve aynı zamanda Davit’in katili (Dacat) dir. Çok sayıda evrak bulundu. Makamların enerjik tedbirleri sayesinde tam olarak
düzen sağlandı. Silahlar ve diğer üç lider ise henüz bulunamadı. Rivayete göre tutuklananlar arasında Rus tebaalılar da bulunmaktaymış.
Onlara karşı nasıl hareket edeceğim. Hürmetle direktiflerinizi beklemekteyim.” Diyerek durumu büyük elçiden sormaktadır.
Rusya Dış politika Arşivi, Siyasi Kısım, nr. 113, 7/20 mayıs 1908, s. 51 den naklen Yusuf Halaçoğlu, Ermeni Tehciri ve Gerçekler /1914-1918)
Ankara 2001, s. 37.
67 - Aykut Kansu, 1908 Devrimi, İstanbul 1995, s. 79-80.
68 - Akut Kansu, age, s.67-80.Kansu Adliyeci Ali bey ile Ali Rıza Paşayı karıştırmıştır.
69 - Faiz Demiroğlu, age, s. 54.
-----------------------
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder