“ARARAT” FİLMİ SENARYOSUNDAKİ TARİHSEL OLAYLARIN İNCELENMESİ.., BÖLÜM 3 .,

“ARARAT” FİLMİ SENARYOSUNDAKİ TARİHSEL OLAYLARIN İNCELENMESİ.., BÖLÜM  3 .,



.

GENEL DEĞERLENDİRME

Ermeni asıllı yönetmen Atom Egoyan tarafından yazılan ve filme aktarılan “Ararat” senaryosunda filme dayanak olarak alınan hatıratın sahibi 
Dr. Ussher, Kanada Dominyonu  Terreneuve Adasın’daki kilisenin piskoposu olan  Brandram Boileau Ussher’in oğludur.
Ussher, ailesi kaynaklı olarak küçüklüğünden itibaren iyi bir Hıristiyan olarak yetiştirilmiştir. Öyle ki,  Montreal’de henüz lise yıllarındayken  
“Gönüllü Öğrenci Deklarasyonu’nu imzaladığını ve bununla ülke dışında misyonerlik faaliyetleri için son derece istekli olduğunu kaleme almış 
olduğu eserinde gururla anlatmıştır. Hatta üniversite yıllarından sonra Kansas City’de çok iyi para kazandığı doktorluk mesleği sırasında, 
kendisine Anadolu’da ABD’nin menfaatleri için misyonerlik teklifi getirildiğinde buradaki yüksek kazancını ve rahatlığını bir tarafa bırakarak 
büyük bir ihtirasla Atlas Okyanusu’nun ötesine, Anadolu’ya gelmiştir. Dr. Ussher buraya, zaten ABD tarafından 1830’lu yıllardan itibaren 
planlı-programlı bir şekilde yürütülen,  Ermenilerin Protestanlaştırılması, ABD’ye bağımlı ve ABD çıkarları için kendisini feda edecek bir kitle 
ortaya çıkarma projesinin yürütülmesi işinde çalışmak için gelmiştir.
Dr. Ussher, düzenli bir şekilde 1830’lu yıllardan itibaren Anadolu’da  ABD’li misyonerler tarafından yürütülen  planlı-programlı faaliyetlerin 
yürütücülerinden sadece birisidir. Çalışma alanı olarak kendisine Harput-Bitlis-Van eksenini seçen Dr. Ussher, kendisinden önceki diğer 
misyonerler gibi buradaki Ermenileri Osmanlı Devletine karşı örgütlemek, bu iş için onları eğitmek, silahlanmalarını sağlamak ve onlara bu 
yönde yol göstermek için çalışmıştır. Gerek bilinçli gerekse bilinçsiz  olsun kendi yazmış olduğu hatıratında  Ussher, Van’daki isyan sırasında 
kendisi bir doktor olduğu halde siyasi faaliyet olarak nitelendirilebilecek eylemlerde bulunmuş zaman zaman Hükümetle Ermeniler arasında 
arabulucu faaliyetlere girişmiştir. Kendisini bölgedeki Ermenilerin hamisi olarak gören Dr. Ussher, anlatılan bu noktaları hatıratına yansıtmıştır.
ABD’nin savaşa girdiği yıl olan 1917 yılında Boston’da, yazmış olduğu hatıratı yayınlayan Dr. Clarence Ussher, ABD kamuoyunu Türkiye’ye karşı 
oluşması arzulanan bir şekilde kurgulandırdığı yalanlarıyla yanıltmaya çalışmıştır. Dr. Ussher’in hatıratı  tezatlarla doludur. Hatırat okunduğunda, 
bu tezatlar  kendisini ortaya koymaktadır.
Dr. Ussher’in hatıratına yansıttığı iyi kalpli Ermeniler ile yine  hatıratına koyduğu son derece düzenli  bir ordu görünümü veren askeri kıyafetler 
içerisinde Van’da kazmış olduğu siperlerden Türklere ateş eden ve hatta mermi yapan Ermenilerin resimleri yukarıda anlatılan çelişkinin  
örneklerinden sadece birisini oluşturur. 
Dr. Clarence Ussher’in kitabındaki çelişkileri ve iftira nitelikli ifadeleri çürüten, bölgede bulunan diğer Amerikalı misyonerlerin ve Alman 
subaylarının  hatıratları bulunmaktadır. Örneğin aynı bölgede misyonerlik yaptıkları halde Ermenilerin günlük olarak ortalama 2000 mermi 
ürettiklerinden Dr. Ussher hiç bahsetmez. Oysa  Bayan Knapp bundan  bahseder. Öte yandan Bayan Knapp’ın  2000 olarak verdiği rakamı 
Rushdouni 4000 olarak verir. Almanların tavsiyesiyle Türk ordusu saflarında bulunan Rafael de Nögalis ise, Ermenilerin Van’daki sayılarının 
30-40.000 civarında olduğunu ve ellerinde binlerce tüfek ve tabanca olduğunu, bunları yıllar boyunca satın aldıklarını hatta ellerinde çok 
miktarda bomba olduğunu hatıratına yazmıştır. Bu ve bunun gibi bir çok husus dönemle ilgili Türk arşiv  belgeleriyle karşılaştırıldığında daha da 
açıklık kazanmaktadır. Dahası, Ermeni Milli Komitesi’nin Van’da isyan günlerinde yayınladığı “Ermeni Milletine” diye başlayan ve bütün 
Ermenileri Türkiye’ye karşı isyana çağıran beyannameler ayrıca, isyan sırasında Ermeni ordusunun günlük raporlarını içeren belgeler durumu 
oldukça aydınlığa çıkarırken, Atom Egoyan’ın senaryosunu dayandırdığı Dr. Clarence Ussher’in “An American Physician in Turkey” isimli 
hatıratının güvenilirlik değerini düşürmektedir.
Olayların değerlendirilmesinde, Ermeni yönetmen Atom Egoyan’ın senaryosu ve Dr. Ussher’in eserinin karşılaştırılmasında ise önemli farklar 
olduğu tespit edilmiştir. 
Egoyan, senaryosunda “çevrilecek olan bu film tamamen Dr. Ussher’in hatıratına dayanacak” derken, Ussher’in hatıratında olmayan ve normalde 
seyirci üzerinde olumsuz  etkiler bırakacak olan bir çok sahne Egoyan’ın kendi deyimiyle kendisinin sahip olduğu “sanatsal serbestlik” vasıtasıyla 
senaryoya konulmuştur.
Atom Egoyan’ın “Ararat” isimli senaryosunun Ermeni propagandasının bir çok temasını kullandığı yukarıda ifade edilmişti. Bu temalardan  birisi 
de  Türkiye’nin Ermenilerin iddia ettikleri soykırım olayını kabul etmesi merkezinde toplanmıştır. Egoyan, bu konuyu da senaryosundaki bir takım 
diyaloglarla seyirciye empoze etmeyi hedeflemiştir. Egoyan, Ermeni iddialarından birisi olan Hitler’e atfedilen sözü de senaryosuna eklemeyi ihmal 
etmemiştir.
Tamamen bir propaganda filmi kimliğiyle ortaya çıkan “Ararat”, tarihin nasıl çarpıtılabileceğini göstermesi bakımından da önemli bir materyal 
olarak Ermeni meselesinde ki yerini almıştır.

BİBLİYOGRAFYA


Başbakanlık Osmanlı Arşivi:

Hâriciye Siyasî Harb-i Umûmî:

BOA, HR. SYS. HU, kr.110, dos. 12-2, nr. 56-62; nr. 92-98; nr. 101-102; nr. 114-116; nr. 117-123; nr. 19-33; nr. 125-134; nr. 66-74, 99-100, 
124; nr. 135-143; nr. 75-91, 103-106, 111-113, 163-166; dos. 12-3, nr. 12-14, 16, 18-26, 28-39, 41-44;dos. 12-4, nr. 110-123.
                                        
DERGİLER ve GAZETELER

Askeri Tarih Belgeleri Dergisi.
AZG Armenian Dailiy
Belgelerle Türk Tarihi Dergisi
Hayasdan 
Haydercik
Zaman, 28 Kasım 2001.

KİTAPLAR ve MAKALELER

AKÇORA, Ergünöz, Van ve Çevresinde  Ermeni İsyanları 1896 – 1916, İstanbul, 1994. 
AKGÜN, Seçil, “Amerikalı Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rolü” Atatürk Yolu, (Mayıs 1988), Sa:1, Ankara, 1988. 
ANDERSON, Rufus, Foreign Missions, Their Relations and Claims, Newyork, 1869. 
BALCIOĞLU, Mustafa, Teşkilat-ı Mahsusa’dan Cumhuriyete, Ankara, 2001.
BARTLETT, Samuel Colcord, Historical Sketch of the Missions of the American Board in Turkey, Boston, 1880
BRYCE, James and TOYNBEE, Arnold, The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire 1915-1916 (ed. Ara Sarafian), New Jersey, 2000.
DULLES, Foster Rhea, America’s Rise to World Power 1898-1954, New York, 1963.
EGOYAN, Atom, Ararat, ( Senaryo, Final Draft) Canada, 2001.
ERHAN, Çağrı, Türk-Amerikan İlişkilerinin Tarihsel Kökenleri, Ankara, 2001.
Ermeni Komitelerinin A’mâl ve Harekât-ı İhtilâliyyesi, Haz. H. Erdoğan Cengiz, Ankara, 1983.
General Maflosfski, Umumi Harpte Kafkas Cephesinin Tenkidi, Çev: Kaymakam Nazmi, Ankara, 1935.
GÜRÜN, Kamuran, Ermeni Dosyası, Ankara, 1988.
HAYDAROĞLU, İlknur Polat, Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar, Ankara, 1990.
HOCAOĞLU, Mehmed, Arşiv Vesikalarıyla Tarihte Ermeni Mezâlimi ve Ermeniler, İstanbul, 1976. 
ILGAZ, Hikmet, Şark Yıldızı, (Yer belirtilmemiş), 1953.
KARABIYIK, Osman, Türk-Ermeni Münasebetlerinin Dünü-Bugünü, İstanbul, 1984.
KARACAKAYA, Recep, Kaynakçalı Ermeni Meselesi Kronolojisi (1878-1923), İstanbul, 2001.
KIRŞEHİRLİOĞLU, Erol, Türkiye'de Misyoner Faaliyetleri, İstanbul, 1963;
KOCABAŞOĞLU, "Doğu Sorunu Çevresinde Amerikan Misyoner Faaliyetleri", Tarihi Gelişmeler İçinde Türkiye'nin Sorunları Sempozyumu 
(Dün-Bugün-Yarın), (Ankara, 8-9 Mart 1990), 
Ankara, 1992. 
KOCABAŞOĞLU, Uygur,  Kendi Belgeleriyle Anadolu'daki Amerika , İstanbul, 1989.
KÖPRÜLÜ, Orhan F., “Tarihte Türk-Amerikan Münasebetleri” Belleten, C. LI, (Ağustos 1987), Sa: 200.  
LOWRY, Heath W., “The U.S. Congress and Adolf Hitler on the Armenians”Political Communication and Persuasion, Vol:3, Nr.2.
MALKASİAN, Mark, "The Dısıntegratıon of The Armenian Cause İn The United States, 1918-1927", Int. J. Middle East Stud. 16 
(1984) Printed in the United States Of America, s.349; David Marshall Lang, The Armenians A People in Exile, London, 1981.  
MARAŞLIYAN, Levon, Ermeni Sorunu ve Türk-Amerikan İlişkileri, 1919-1923, İstanbul, 2000.
McCARTHY, Justin, Müslümanlar ve Azınlıklar, İstanbul, 1998. 
McCARTHY,"I. Dünya Savaşı'nda İngiliz Propagandası ve Bryce Raporu" Osmanlı'dan Günümüze Ermeni  Sorunu, Ankara, 2000.
McCARTY, Justin and McCARTY, Carolyn, Turks And Armenians Amanual on the Armenian Questions, Washington, D. C., 1989.
NÖGALİS, Hilâl Altında Dört Sene ve Buna Ait Bir Cevap, Çev. Kaymakam Hakkı, İstanbul, 1931. 
NÖGALİS, Rafael de, Four Years Beneath the Crescent, New York 1926, (English translation by Muna Lee).
ONUR, Bekir, Gelişim Psikolojisi, İstanbul, 1997. 
SARAL, Ahmet Hulki, Ermeni Meselesi, Ankara, 1970.
SCHEMSİ, Kara, Turcs et Arméniens devant ı’historie. Nouveaux témoignages russes sur les atrocités arméniennes de 1914 – 1918. Genéve.
SEVİNÇ, Necdet, Ajan Okulları, İstanbul, 1975.
SÜSLÜ, Azmi – ÖĞÜN, Gülay – SERDAR, M. Törehan, Van, Bitlis, Muş ve Kars’taki Ermeni Katliâmları Gazilerle Mülakat, Ankara, 1994.
ŞİMŞİR, Bilal N., "Ermeni Propagandasının Amerika Boyutu Üzerine",Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu İle İlişkileri Sempozyumu 
(8-12 Ekim 1984 Erzurum), Ankara,1985.
TOZLU, Necmettin, Kültür ve Eğitim Tarihimizde Yabancı Okullar, Ankara, 1991.
URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul, 1987.
USSHER, Clarence D., An American Physician in Turkey, Boston and New York, 1917.
ÜSTÜN, Nevzat, Türkiye'de Amerika, İstanbul, 1969.
VAHAPOĞLU, M.Hidayet, Osmanlı'dan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okullar, Ankara, 1997. 
WHİTE, George E., Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerikan Koleji Hatıraları, Çev: Cem Târık Yüksel, İstanbul, 1995.
Yabancı Gözüyle Ermeni Meselesi, Çev: Eyüp Şahin, Ankara, 2001.
Yarbay Guze, “Büyük Harpte ‘Kafkas’ Cephesi’ndeki Muharebeler (II), Çev.: Yarbay Hakkı- Yay. Haz.: Ömür Barış,  Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, 
(Ekim 2001), Sa: 57, İstanbul, 2001.



İNTERNET SİTELERİ

http://justus.anglican.org/resources/bio/164.html
www.wheaton.edu/bgc/archives/guides/sc070.htm
Şenol Kantarcı 
Ermeni Araştırmaları Enstitüsü..,


DİPNOTLAR;

*ASAM Ermeni Araştırmaları Enstitüsü, Ankara ve Atatürk Üniversitesi, Erzurum. 
skantarci@eraren.org.

  1  Atom Egoyan, Ararat, ( Senaryo, Final Draft) Canada, 2001,  s.4.
  2  Egoyan, Ararat, s.4.
  3  Uygur Kocabaşoğlu ,  Kendi Belgeleriyle Anadolu'daki Amerika , İstanbul , 1989 , s.13.
  4  Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle... s.13.
  5  Seçil Akgün, “Amerikalı Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rolü” Atatürk Yolu, (Mayıs 1988), Sa:1, Ankara, 1988, s. 2.
  6  ABCFM, Calvin’ci geleneği temsil eden, XVI. Yüzyıl sonları ile XVII.yüzyılda İngiltere ve Amerika'nın doğusunda filizlenen Puritan akımını 
belli 
başlı üç temsilcisinden birisi olan  Congregationalist'lerce 1810 yılında Boston'da kurulmuştur. (Bu konuda daha ayrıntılı bilgi için bkz.  
Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle..., s. 9 – 25.)
  7  Bu örgüt ilk Amerikan dış misyoner örgütüdür. 1810 yılında kurulan örgüt, Hawai ve Yerli Amerikalılara kiliseyi götürmenin yanısıra hedefini 
büyülterek Çin, Hindistan, Sri Lanka, Japonya, Türkiye, Suriye, Kuzey Afrika ve daha birçok Avrupa ülkesini de içeren deniz aşırı olarak bir 
yayılma faaliyeti içerisine girmiştir.(www.wheaton.edu/bgc/archives/guides/sc070.htm )
  8  Justin McCarty and Carolyn McCarty, Turks And Armenians Amanual on the Armenian Questions, Washington, D. C., 1989, s.35-36.
  9  Mustafa Balcıoğlu, Teşkilat-ı Mahsusa’dan Cumhuriyete, Ankara, 2001, s. 58-59.
10  Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle ..., s. 68.
11  ABFCM Arşivi, Seri ABC 169, Vol. 1, No 103. Naklen, Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle ..., s. 68. n.
12  Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle ....., s. 67.
13  ABCFM Arşivi, Seri ABC, 16:9, Vol. 1, No: 124. Naklen, Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle ..., s. 67-68. n.
14  Mark Malkasian, "The Dısıntegratıon of The Armenian Cause İn The United States, 1918-1927", Int. J. Middle East Stud. 16 (1984) 
Printed in the United States Of America, s.349; David Marshall Lang, The Armenians A People in Exile, London, 1981, s. 121-122.
"1821- 1827 yılları  arasında Fisk, Parsons, King, Bird, Goodell ve Simith'in Filistin ve Suriye' de yaptıkları gözlemler sonucu, Ermenilerin 
misyoner çalışmasının hedefi olabileceği kanısı kesinlik kazanmıştı. Ayrıca BOARD, Anadolu’da oluşturulacak ilk misyon istasyonlarını bu 
gezinin 
bulgularına dayanarak belirlemişti...Eli Smith, araştırmasının sonuçlarını sıcağı sıcağına yayımladığı iki ciltlik kitabında, Müslümanların 
Protestanlaştırılmasının olanaksızlığına değindikten sonra şu görüşe yer veriyor:.. ancak Hırıstiyanlar arasında çalışmak suretiyle, düşman 
topraklarının ta kalbine kolayca girme olanağına kavuşmuş oluyoruz."( Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle..., s.38.)
15  Bilal N. Şimşir, "Ermeni Propagandasının Amerika Boyutu Üzerine",Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu İle İlişkileri Sempozyumu 
(8-12 Ekim 1984 Erzurum), Ankara,1985, s. 93, 19.Yüzyılın sonlarından itibaren Amerikan Yurtdışı Misyonerler Komiserliği Masası'nın (ABCFM) 
yurtdışındaki misyonerlik çalışmaları artık bir nevi Ermeni davası haline gelmiştir (Justin Mc Carthy,"I. Dünya Savaşı'nda İngiliz Propagandası ve 
Bryce Raporu" Osmanlı'dan Günümüze Ermeni  Sorunu, Ankara, 2000. s.15).
16  Samuel Colcord Bartlett, Historical Sketch of the Missions of the American Board in Turkey, Boston, 1880, s.1, Naklen, Kocabaşoğlu, 
Kendi Belgeleriyle..., s.29.
17  Bu konu için bkz.( M.Hidayet Vahapoğlu, Osmanlı'dan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okullar, Ankara, 1997, s.109- 110- 111; 
Necmettin Tozlu, Kültür ve Eğitim Tarihimizde Yabancı Okullar, Ankara, 1991;Necdet Sevinç, Ajan Okulları, İstanbul, 1975; Erol Kırşehirlioğlu, 
Türkiye'de Misyoner Faaliyetleri, İstanbul, 1963; İlknur Polat Haydaroğlu, Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar, Ankara, 1990; 
Nevzat Üstün, Türkiye'de Amerika, İstanbul, 1969;  Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle...,; Kocabaşoğlu, "Doğu Sorunu Çevresinde Amerikan 
Misyoner Faaliyetleri", Tarihi Gelişmeler İçinde Türkiye'nin Sorunları Sempozyumu (Dün-Bugün-Yarın), (Ankara, 8-9 Mart 1990), Ankara, 1992. )
18  Bu para o dönem için çok büyük bir meblağdır. 
19  Şimşir, "Ermeni Propagandasının...," s.98-100.
20  Ergünöz Akçora, Van ve Çevresinde  Ermeni İsyanları 1896 – 1916, İstanbul, 1994, s. 44.
21  Akçora, Ermeni İsyanları ..., s. 11.
22  Osman Karabıyık, Türk-Ermeni Münasebetlerinin Dünü-Bugünü, İstanbul, 1984, s. 58.
23  Akçora, Ermeni İsyanları ..., s. 11.
24  Bu örgütün kuruluş tarihini Akçora 1878 olarak vermiş, Karabıyık ise 1882 olarak vermiştir (Akçora, Ermeni İsyanları ..., s. 11-12; 
Karabıyık, Türk-Ermeni ..., s. 58-59).
25  Karabıyık, Türk-Ermeni ..., s. 58-59.
26  Akçora, Ermeni İsyanları ..., s. 102.
27  General Mayewski, Statistiqu des Provinces de Van et de Bitlis, s. 33-39, Naklen, Kâmuran Gürün, Ermeni Dosyası, Ankara, 1988, s.210.
28  Akçora, Ermeni İsyanları ..., s. 108.
29  Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul, 1987, s. 500. 
30  Akçora, Ermeni İsyanları ..., s. 114-115.
31  Akçora, Ermeni İsyanları ..., s. 115.
32  Başvekalet Arşivi – Yıldız Evrakı. Kısım: 36, Naklen, Hocaoğlu, Tarihte Ermeni Mezalimi ..., s. 349.
33  Akçora, Ermeni İsyanları ..., s. 117.
34  Birinci Van İsyanı’yla ilgili daha geniş bilgi için bkz. Akçora, Ermeni İsyanları ..., ; Uras, Tarihte Ermeniler ...,; 
Hocaoğlu , Tarihte Ermeni Mezalimi ...,; Gürün, Ermeni Dosyası.
35  Gürün, Ermeni Dosyası , s. 260.
36  Yarbay Guze, “Büyük Harpte ‘Kafkas’ Cephesi’ndeki Muharebeler (II), Çev.: Yarbay Hakkı- Yay. Haz.: Ömür Barış,  
Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, (Ekim 2001), Sa: 57, İstanbul, 2001, s. 51.
37  Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Sa: 81, Belge: 1804.
38  ATBD, Sa: 81, Belge: 1804. 
39  Gürün, Ermeni Dosyası, s. 262. Ayrıca Bkz. ATBD, Sa: 81, Belge: 1807 (Belgede Tahran Elçisi’nin, Rusların İran ve Kafkasya’daki Ermenilere 
karşı gösterdiği yakınlık bildirilmiş bu bağlamda silah dağıtıldığı hatta Tebriz Rus Konsolosu’nun  Ermenilere Ermenistan vaadinde bulunmuş 
olduğu haberi verilmiştir. Tahran Elçisi’nin haberinde Mako civarında toplanan Rus kuvvetlerinin sayısı ve Van’daki Ermenilerle Rusların 
haberleşme içerisinde oldukları da belirtilmiştir).
40  Akçora, Ermeni İsyanları ..., s.74.
41  ATBD, Sa: 81, Belge: 1808.
42  ATBD, Sa: 83, Belge: 1903.
43  Gürün, Ermeni Dosyası, s. 263.
44  ATBD, Sa: 81, Belge: 1812.
45  ATBD, Sa: 81, Belge: 1812.
46  Gürün, Ermeni Dosyası, s. 264.
47  ATBD, Sa: 81, Belge: 1814.
48  Hikmet Ilgaz, Şark Yıldızı, (Yer belirtilmemiş), 1953, s. 25.
49  Ilgaz, Şark Yıldızı, C.I., s. 33.
50  Gürün, Ermeni Dosyası, s. 265.
51  Gürün, Ermeni Dosyası, s. 266.
52  Akçora, Ermeni İsyanları ..., s. 169.
53  ATASE, No: 1/1 Kls. 44, Dos.155. F-22., Naklen, Akçora, Ermeni İsyanları ..., s. 170.
54  Rus General Maslofski, isyanın 14 Nisan’da çıktığını yazmıştır (General Maslofski, Umumi Harpte Kafkas Cephesinin Tenkidi, Çev. Kaymakam Nazmi, 
Ankara, 1935, s. 194 – 195).
55  General Maslofski, Umumi Harpte Kafkas ...,  s. 194 – 195.
56  Rafael de Nögalis, Hilâl Altında Dört Sene ve Buna Ait Bir Cevap, Çev. Kaymakam Hakkı, İstanbul, 1931, s.4 (Bu eserin İngilizcesi için bkz. 
Rafael de Nogales, Four Years Beneath the Crescent, New York 1926, (English translation by Muna Lee). 
57  Nögalis, Hilâl Altında ..., s. 18.
58  Nögalis, Hilâl Altında ..., s. 19.
59 Nögalis, Hilâl Altında ..., s. 22.
60  Nögalis, Hilâl Altında ..., s. 23.
61  Kara Schemsi, Turcs et Arméniens devant ı’historie. Nouveaux témoignages russes sur les atrocités arméniennes de 1914 – 1918. 
Genéve, s. 38-43, 58, 65. 
62  Akçora, Ermeni İsyanları ..., s. 175.
63  Mehmed Hocaoğlu, Arşiv Vesikalarıyla Tarihte Ermeni Mezâlimi ve Ermeniler, İstanbul, 1976, s.632.
64  Hocaoğlu, Tarihte Ermeni Mezalimi ..., s. 632.
65  Hocaoğlu, Tarihte Ermeni Mezalimi ..., s. 632.
66  Hocaoğlu, Tarihte Ermeni Mezalimi ..., s. 632.
67  Nögalis, Hilâl Altında Dört Sene ..., s. 39.
68  Clarence D. Ussher, An American Physician in Turkey, Boston and New York, 1917, s.288.
69  Hocaoğlu, Tarihte Ermeni Mezalimi ..., s. 636.
70  Akçora, Ermeni İsyanları ..., s. 196.
71  Akçora, Ermeni İsyanları ..., s.196 (Ermenilerin Türklere yönelik Van ve çevresinde yapmış oldukları katliamlarla ilgili detaylı bilgi için bkz. 
Akçora, Ermeni İsyanları ...; Azmi Süslü – Gülay Öğün – M. Törehan   Serdar, Van, Bitlis, Muş ve Kars’taki Ermeni Katliâmları Gazilerle Mülakat, 
Ankara, 1994).
72  Isga’: (“ga” uzun okunur) 1. Kulak verip söz dinleme. 2. Söylenilen sözü dinleyip kabul etme ve yerine getirme.
73  Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Hâriciye Siyasî  Harb-i Umûmî: (HR. SYS. HU), kr.110, dos. 12-2, nr. 56-62.
74  BOA, HR. SYS. HU, kr.110, dos. 12-3, nr. 12-14, 16, 18-26, 28-39, 41-44.
75  BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 92-98.
76  BOA; HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 101-102.
77  BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 114-116.
78  BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 117-123.
79  Bu katliamlarla ilgili 1915 yılında Van’da olayları yaşayan ve bu vahşetten kurtulanların 1916 tarihli ifadeleri için bkz. 
BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-4, nr. 110-123; 
BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 19-33; 
BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 125-134; 
BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 66-74, 99-100, 124; 
BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 135-143.
80  BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 75-91, 103-106, 111-113, 163-166.
81  Zaman, 28 Kasım 2001.
82  Egoyan, Ararat,  s.16.
83  Egoyan, Ararat, s.5.
84  Egoyan, Ararat, s.4.
85  Egoyan, Ararat, s.3.
86  Egoyan, Ararat, s.3.
87  Egoyan, Ararat, (Senaryonun bir çok yerinde işlenmiş).
88  Ussher, An American Physician ..., s.248.
89  Bahsi geçen –Dr. Ussher’in yazmış olduğu kitabına koyduğu resimler için ekler bölümüne bkz. 
90  James Bryce and Arnold Toynbee, The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire 1915-1916 (ed. Ara Sarafian), New Jersey, 2000, s. 77.
 91  Bryce and  Toynbee, The Treatment of Armenians ..., s. 77.
 92 Bryce and  Toynbee, The Treatment of Armenians ..., s. 89 – 90.
 93 Bryce and  Toynbee, The Treatment of Armenians ..., s. 90.
 94 Nögalis, Hilâl Altında Dört Sene ..., s.22
 95 Nögalis, Hilâl Altında Dört Sene ..., s. 22.
 96 Nögalis, Hilâl Altında Dört Sene ..., s. 23. Genelkurmay ATASE belgelerinden 20 Ekim 1914 tarihli telgrafta, Kağızman’da 8000 Ermeni’nin 
toplandığını söylemiş ve Rusya’dan gelen Rus Ermenileriyle birlikte rakamın  15.000 silahlı Ermeni’ye çıktığı bildirilmiştir (ATBD, Sa: 83, 
Belge: 1896).
 97 Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı (ATASE) Arşivi, No: 1/1 Kls. 44, Dos. 155. F-22., Naklen, Akçora, Ermeni İsyanları, s.170. 
 98 Hayasdan, 6 Temmuz 1915, Naklen, Ermeni Komitelerinin A’mâl ve Harekât-ı İhtilâliyyesi, Haz. H. Erdoğan Cengiz, Ankara, 1983, s.278.
 99  Akçora,  Ermeni İsyanları, s. 153 – 154.
100  Ussher, An American Physician ..., s.255.
101  Ussher, An American Physician ..., s.256 (Ussher, bu atın yüz bin adam için yeterli gürültüyü çıkardığını yazmıştır).
102  Van’da başlayan Ermeni isyanı bir çok yerde “14 Nisan” (1915) diğer yerlerde ise “15 Nisan” olarak gösterilmiştir. 
Dönemle ilgili belgeler incelendiğinde 1915 yılı  Nisan ayının başlarından itibaren şiddetlendiği görülecektir. 
Ancak  konu üzerinde nokta araştırması yapıldığında 1914 yılı Ekim ayından itibaren Ermenilerin isyan ve bununla paralel olarak terör 
faaliyetlerini artırdıklarını gösteren belgelerin olduğu görülmüştür. (Bunun için bkz. Gürün, Ermeni Dosyası, s.264.)
103  Maflosfski, Umumi Harpte Kafkas Cephesinin Tenkidi, Çev: Kaymakam Nazmi, Ankara, 1935, s. 194-195.
104  ATASE, No: 4/3671, Kls.2820, Dos. 69-A, F.3-53, Naklen, Akçora,  Ermeni İsyanları, s. 178.
105  Nögalis, Hilâl Altında Dört Sene ..., s. 22.
106  Nögalis, Hilâl Altında Dört Sene ..., s. 23.
107  Nögalis, Hilâl Altında Dört Sene ..., s. 39.
108  Nögalis, Hilâl Altında Dört Sene ..., s. 39.
109  Ussher, An American Physician ..., s.250.
110  Ussher, An American Physician ..., s. 288.
111  Egoyan, Ararat, s. 30.
112  Egoyan, Ararat, s. 31.
113  Ussher, An American Physician ..., s. 273-274.
114  Ussher, An American Physician ..., s. 273.
115  Ussher, An American Physician ..., s. 274.
116  Ussher, An American Physician ..., s. 286.
117 Egoyan, Ararat, s. 33.
118  Egoyan, Ararat, s. 74.
119  Egoyan, Ararat, s. 67.
120  Egoyan, Ararat, s. 71. 
121  Ussher, An American Physician ..., s. 238.
122  Ussher, An American Physician ..., s. 244.
123  Bryce and  Toynbee, The Treatment of Armenians ..., s. 73-87.
124  Bryce and Toynbee, The Treatment of Armenians ..., s.107.
125  Ussher, An American Physician ..., s. 295.
126  BOA. HR. SYS. HU. Kr. 110, dos.12-2, nr.56-62. 
127  Bunun için bkz. Ussher, An American Physician ..., s. 88-89.
128  Anahide Ter Minassian, “Van 1915”, Armenian Van/Vaspurakan, (Ed.) Richard G. Hovannisian, California, 2000, s.240.
129  Hastanenin resimleri için çalışmanın sonundaki ekler bölümüne bkz.
130  Egoyan, Ararat, s.9. 
131  Ussher, An American Physician ..., s. 307, Dr. Ussher, kitabının bir yerinde de bir çok Rus Ermeni’si olduğu ve bunların İran sınırı 
yakınlarında bulunduğunu, Van savunucularının (Ermenilerin) sınırdaki bu Ermenilerle sürekli mesajlaştıklarını yazmıştır. 
(Ussher, An American Physician ..., s. 273.)
132  Ussher, An American Physician ..., s. 315.
133 Ussher, An American Physician ..., s. 303 – 304. 

....