Ermeni Meselesinde Geçmişten Günümüze Amerikan Board Okullarının Rolü. 3

 Ermeni Meselesinde Geçmişten Günümüze                       Amerikan Board Okullarının Rolü. 3



1859’dan itibaren Amerikan Board’un misyoner doktorları Anadolu’da 9hastane ve 10 dispanser açmış ve yapmış oldukları yatırımın 4 milyon doları 
geçmişti.38

Misyonerler, mensubu oldukları devletin ve dinin nüfuz alanınıgenişletmek amacına yönelik “ Yeni nesiller oluşturmak ” düşüncesi ilehareket 
etmektedir. “ Kültürel emperyalizm” olarak da nitelendirilebilecek  bu düşüncenin temel unsuru da dildir. Öyle ki Almanların “ Dilinbağlayıcı gücü olmadıkça hiçbir kültürel nüfuz sürekli olamaz
” sözüneuygun olarak Protestan misyonerler de Ermenilerin dilini öğrenmekle işe başlamışlardı.39

Amerikan Board misyonerlerinden Cyrus Hamlin, buçalışmalar için,“…Birinin ana dili düşüncelerinin ve ifadesinin başlıcaaracı olmalıdır. 
Bizim dersimiz Ermeni dilinin araştırılmasına büyük hızverdi… Onu demir ve çamur olarak bulduk, altın olarak bıraktık” 40  diyerek misyonerlerin 
Ermeniler üzerindeki dil çalışmalarına verdikleriönemi göstermektedir. Misyonerler, “dil”e verdiği önemi Kutsal Kitapçalışmalarına da yansıtmışlardı.41

Eski Ermenicenin Ermeni halkıarasında bilinmemesi üzerine Kutsal Kitap modern Ermeniceyeçevrilmişti. 1821’de de İncil, eski Ermeniceden 
modern Ermeniceye,İngiliz Cemiyeti de günlük dile çevirmişti.42

İncil çalışmaları ile birlikteErmenilere Protestan doktrinler de öğretilmişti. 1830’larda DanielTemple ve Goodell, Türkçeyi çok iyi bildiğinden İncil’i 
Ermenicekarakterli Türkçeye (Armeno-Turkısh) çevrilmiş ve İncil, 1841’deErzurumlu Zenob ve 1842’de misyoner William Goodell’in öncülüğünde
halkın ve dinî liderlerin de yardımlarıyla Türkçeye, 1843’de H.G.O.Dwight’in yardımıyla modern Ermeniceye ve 1844’te de Protestan Ermeni 
öğretmenleri ve din adamlarından oluşan grubun öncülüğünüyapan Elias Riggs tarafından modern Ermeniceye çevrilmişti.43



38 Hasan Tahsin Fendoğlu, a.g.m., s. 191-192

39 Ömer Turan,Osmanlı Orta Doğusu’nda Amerikan Misyonerlik Faaliyetlerinin Başlangıcı, On Birinci Askeri Tarih Sempozyumu Bildirileri I, 
GenelkurmayBaşkanlığı, Ankara 2007 ,s. 11

40 Cyrus Hamlin, My Life and Times, The Pilgrim Pres, Boston 1863 s. 311,A.B.C.F.M., Reel, 661; No: 455.

41 A.B.C.F.M., Reel, 661; No: 132.

42 Ayhan Öztürk, a.g.m, s. 63-74.





İncil çevirisiyle birlikte Ermenice kullanımının azalması vemodern Ermenicenin hâkim olmasıyla Ermeniler İncil’i anlamaya başlamış, Ermeniler 
arasındaki okuryazarlık oranı da artmıştı. Bu yollaErmeni halkı, bilinçlendirilmiş, Ermeniler, okuyucu konumuna getirilmişve Kutsal Kitap herkesin 
alabileceği ve okuyabileceği bir yapıyakavuşturulmuştu.44

Böylece Kutsal Kitap Ermeniler için çok önemli bir unsur haline gelmiş ve Tanrı Sözü (The Breath of God) adını almıştı.Ermeni halkı kutsal kitabı 
anladıkça ona daha da çok sarılmış ve onuhayatının bir parçası yapmıştı. Protestan Ermeni liderler aracılığıylamisyonerler; Kutsal Kitabın çevirisi 
ve her türlü yayın ve gazete gibieğitim araçlarıyla Modern Ermenicenin gelişimini daha da ilerigötürmüşlerdi.45

Kutsal Kitabın Ermeni karakterli harflerle Türkçeye veya Türkçekarakterli Ermeniceye çevirtilmesinden sonra Kutsal Kitabın çoğaltılmasıve Yunanca, 
Ermenice ve Arapça gibi değişik dillerde dinî kitaplar  basılması amacıyla 1822’de Malta’da matbaa kurulmuştu. Çünkü Malta,1815 yılında Akdeniz 
Misyonu'nun merkezi olmuş, böylece Anadolu ile birlikte bütün Doğu Akdeniz ülkelerine yönelik Protestan misyonerlik faaliyetleri için de güvenli 
bir sığınak olmuştu.46

Malta’daki bu matbaada7 misyoner 10 yıl süreli olarak hizmet etmiştir. Matbaa daha sonra1833’te İzmir’e taşınmış ve burada 20 yıl kadar bir 
sürede faaliyetgöstermişti. İzmir’den sonra da sorumlu misyoner Giggs ile matbaacı N.Benjamin tarafından 1834’te İstanbul’da faaliyete başlamıştı.
1831yılında günümüzdeki adıyla İstanbul Amerika Büyükelçiliği’nin faaliyete geçmesiyle birlikte matbaa daha rahat çalışma imkânına kavuşmuştu. 

43 Mehmet Alparslan Küçük, a.g.e., s. 76., Uygur Kocabaşoğlu, a.g.e., s. 177.

44 Vahan Tootikian, The Armenian Evcangtelical Church: Yesterday, Today and Tommorow, Amerika 1996, s. 102.

45 Frank Stone, Academies For Anatolia, University Pres of America, London 1984, s.314-319.

46 Çağrı Erhan,Türk Amerikan İlişkilerinin Tarihsel Kökenleri, İmge Yayınları, Ankara2001, s. 106.




Bu matbaa İstanbul’da 1899 yılına kadar 40 yıl gibi bir süre zarfında hizmetvermiştir.47 Ayrıca 1831’de Gaziantep’te de bir matbaa kurulmuştu.48 

Osmanlı Devleti’nin kendi matbaasının olmaması, misyonerlerinçalışmasını daha da kolaylaştırmıştı. Kutsal Kitabın Ermeniceyeçevirisinde ve 
Hıristiyanlıkla ilgili Ermenice eserlerin, kitaplarınyayımlanmasında Kutsal Kitap Evi (Bıble House) da büyük roloynamıştır.49

Kutsal Kitap çalışması ile birlikte Ermenilerin diline vekültürüne uygun olarak dinî veya kültürel yayınlar, Ermenice gramer kitapları, ilahi ve müzik 
kitapları, yüksekokul ve kolej öğrencileri içinErmenice astronomi, fizyoloji, antropoloji, biyoloji, sosyoloji, psikoloji,coğrafya, matematik, din ders 
kitapları ve sözlükler de hazırlanmıştı.50 
Matbaayı kendi çalışmaları için temel malzeme yapan ve dinî alanlarda(Protestanlık konusunda) eserler yazan misyonerler, bu kitaplarınErmeniler 
arasında okunmasının teşviki üzerinde de durmuşlardı. Buamaçla da okullar ve enstitülerin açılması zarureti hususunda hemfikir olmuşlardı.51
Ermeniler arasındaki eğitimsizliği belirleyen Misyonerler,Ermeniler arasında Protestanlığı yaymanın en etkili yolun okullar olduğunu ve Çünkü 
Protestanlığın en iyi öğretileceği yerin okullar olduğu kanaatine ulaşılmıştı. Bu düşünceler doğrultusunda okullarınaçılmasının gerekli olduğu kararı 
alınmış ve bu okulların açılması içingirişimlerde bulunulmuştur. Ancak bu okullar açılması için maddîkaynak gerekmekteydi. Ermeniler arasında 
Protestanlığı yaymaya çalışanAmerikan Board misyonerleri, bağlı oldukları teşkilatlar doğrultusundaçalışmışlardı. Bu nedenle okullar için gerekli 
olan maddî kaynağı da ilk olarak Amerikan Board başta olmak üzere diğer misyoner teşkilatlar sağlamıştı.52
I. Dünya Savaşı öncesinde Amerikan Board Dış İlişkiler Sorumlusu olan James Barton da, “genel olarak 8.000.000 (sekiz milyon)dolar, 
40.000.000 (kırk milyon) dolar gayrimenkuller, Amerikalılar tarafından yönetilen kurumlar için 1.000.000 dolar ve hayır giderleri içinde 
3.500.000 (üç buçuk milyon) dolar” harcama yapıldığını ifadeetmiştir. 

47 Maria West, Romance of Mission: Inside Views of Life and Labor in the Land of  Ararat,Anson Randolph Company, New York 1875, 
s. 236-248.

48 A.B.C.F.M., Reel, 661; No: 134, 135, 136.

49 Mehmet Alparslan Küçük, a.g.e., s. 79-81.

50 Necmettin Tozlu, a.g.e., , s. 51-52.

51 A.B.C.F.M., Reel, 661; No: 141.

52 Uygur Kocabaşoğlu, s. 79.



Ancak misyoner teşkilatlar bu harcamaları yaparken yapılanfaaliyetlerinin karşılığının alınacağının da bilincindedir. Zaten AmerikanBoard dış ilişkiler 
sekreterliğini yürüten James L. Barton, “ Daybreak İnTurkey ” adlı eserinde, bu bilinci şu sözleriyle açıkça beyan etmiştir:
“…Türkiye’deki Amerikan kolejlerini kurmak ve desteklemek için Amerika’dan gönderilen paranın, bu ülkeyle artan ticaret sayesinde yüklü faiziyle 
birlikte fazlasıyla geri ödendiğini söylemek doğruolacaktır.”53

Amerikan Board’un başka bir raporunda Anadolu’dakiAmerikan öğretmen, eğitim, araç ve kitaplar veya metot vedüşüncelerden ziyade ABD’nin 
ticarî üstünlüğünün daha önemli olduğuibaresinin kullanılması da okulların ticaret açısından dadeğerlendirildiğinin bir göstergesini taşımaktaydı. 
Okullar için maddîkaynağı temin eden misyonerler, raporlarında belirledikleri uygunalanlarda okullar açmak için Osmanlı Devleti’nin sınırları 
içerisindeyerler almış ve Anadolu’nun her tarafında okullar açma çalışmalarına başlamışlardır. Misyonerler, Ermeniler için ruhsatlı veya ruhsatsız 
büyük çoğunluğu ruhsatsız olan okullar açmışlardı.54

 Osmanlı Devleti’nde ilk Amerikan Protestan Okulu 1824’teBeyrut’ta açılmıştır. Bu okulların sayısı 1825’te beşe ulaşmıştır.1833’lerde Beyoğlu’nda 
Ermeniler için ilk misyoner okulu, 1836’da daErmeni Kilisesi’nin şikâyeti üzerine iki yıl sonra kapatılan ikincimisyoner okulu açılmıştı. 
Harput Amerikan Koleji, Milletlerarası İzmir Koleji, Merzifon Amerikan Koleji, Tarsus Amerikan Koleji (Tarsus SaintPaul Enstitüsü), 
Bursa Amerikan Koleji, Antep Amerikan Koleji,İstanbul Robert Koleji, İstanbul Amerikan Kız Koleji bu okullarınAnadolu'da önemli etki yapmış 
olanlarıydı.55

 Amerikalı misyonerler sadece erkek öğrencilere yönelik faaliyetlerle yetinmemiş; kızöğrencilere de yönelmişlerdi. Herman N. Barnum, Wheeler ve 
Dunmoregibi birçok misyoner kadınların eğitimsiz olduklarına dikkat çekerek kızlar için okulların açılmasının gerekliliği üzerinde durmuşlardı. 


53 A.B.C.F.M., Reel, 661; No: 230

54 İlknur Polat Haydaroğlu, a.g.m, s.181-188., Ömer Faruk Harman, Genel Olarak  Misyonerlik Türkiye’de Misyonerlik Faaliyetleri , Ensar Yayınları,
İstanbul 2003, s. 32.

55 İlber Ortaylı, Osmanlı İmparatorluğu’nda Amerikan Okulları Üzerine BazıGözlemler, Amme İdaresi Dergisi, Cilt.14, Eylül 1981, s. 87.




Çünkü onlar başarılı bir misyonerlik için kadının vazgeçilmez olduğunu ilerisürmüş ve bu amaçla kızlar için de kolejler açmışlardı. 
Hatta onlar sadeceokulda eğitim vermekle kalmamış okumayan Ermeni kadınları için bizzatevlere gitmek suretiyle de eğitim vermişlerdi.56

1820’lerde Anadolu’nunhemen hemen bütün illerinde açılmaya başlanan bu okulların sayısındazaman içerisinde büyük bir artış olmuş, 1845’de 7 
okul, 1895’de de20.496 öğrencisiyle 423 okul açılmıştır. Bu sayı 1913’de de 26.000öğrencisiyle 450-460 okula ulaşmıştı. Bu okullar içerisinde 
Robert Kolej,Amerika’nın kendi ülkesi dışında açtığı ilk ve en eski okul olması ve çok geniş bir coğrafyadan öğrenci çekerek uluslararası bir kimlik 
kazanmasıdolayısıyla hem Türkiye hem de Amerikan eğitim tarihinde ayrı bir yerivardı.57

Bu okullara alınan öğrenciler, genellikle yetim, öksüz veya fakir Ermeni çocuklarıdır. Ancak bu okullara her yetim, öksüz veya fakir öğrenci 
alınmamıştı. Düzenli olarak Hıristiyanlık faaliyetlerine vaiz veöğretmen olarak katılmaya söz verenlerin ve okul işleri için günlük ikisaat amelelik 
yapma şartını kabul eden öğrencilerin kayıtları yapılmıştı.58 

Öğretim süresi yüksek okul niteliğindeki bölümler dört yıl, diğer  bölümler ise üç yıl olan bu okullarda temel amaç Protestanlığı öğretmek ve 
yaymak olmuştu. Robert Kolej’in müdürlüğünü yapmış olan GeorgeWashburn; “Bu kolej, Türk halkına Hıristiyan ruhunu, hayat tarzını vedünya 
görüşünü açıklamak için kurulmuştur” sözüyle doğrulamaktaydı.59 

Ayrıca Amerikan Board’ın raporlarında okulların basit bir eğitimkuruluşu olmadığı, Protestan bir merkez olduğu, bunun yanında bir misyoner güç 
olarak Ortadoğu’daki etkili ve önemli bir unsur olduğununvurgulanması da okulların amacını net olarak ortaya koymakta idi. 60

Bu amaçlar doğrultusunda da okullarda öğretim dili, Ermeniceolmuş ve Ermenicenin yanında da İngilizce, Türkçe, Fransızca veAlmanca gibi beşe 
yakın dil öğretilmişti. Bunun yanında Protestanlık öğretimi tüm öğrenciler için mecburî kılınmış ve ibadetler de Amerikalı misyonerler tarafından yerine getirilmişti. 


56 Hans Lukas Kieser, Iskalanmış Iskalanmış Barış, Doğu Vilayetleri’nde Misyonerlik  Etnik Kimlik ve Devlet 1839-1938 , İletişim Yayınları, İstanbul 2005, s. 198-203.

57 Ayhan Öztürk, a.g.m, s. 63-74.

58 A.B.C.F.M., Reel, 661; No: 534, Erdal Açıkses, Amerikalıların Harput’taki Misyonerlik Faaliyetleri., a.g.e., s. 258-260.

59 Cyrus Hamlin, a.g.e, , s. 245

60 Yahya Bağçeci, a.g.m,s. 173-174.



Okullarda Ermenice olarak dindersi, coğrafya, fizik, kimya gibi dersler okutulmuş ve kız okullarında dadikiş ve süsleme gibi el sanatlarına da yer 
verilmişti. Ayrıca Ermenileredilleri, tarihleri ve edebiyatları ile milliyetleri hakkında bilgiler verilmişve milliyetçilik duyguları kamçılanmıştır. 
Milliyetçilik duygularınınuyandırması yönünde de Türk Milleti’ne ve Türk Devleti’ne düşmanlık aşılanmıştı.61
Ancak aynı öğretim, Türk öğrenciler için geçerli olmamışve Türk öğrencilere de milliyetçilik kavramının çağ dışı bir düşünceolduğu fikri 
benimsetilmeye çalışılmıştır. 

Ayrıca bu okullarda okuyanErmeni öğrencilere Amerikan hayranlığı (Hıristiyanlığa sempati)oluşturma çabası içerisine de girişilmiştir. 
Okullarda görev alan kişiler; bu okulları açan, sahalarında yetişmiş çok iyi bir uzman ve Kutsal kitapustası olan Protestan misyonerlerdi. 
Bu misyonerler açtıkları bu okullardaöğretmen, müdür veya rehber öğretmen olarak görev yapmışlardı.Okullarda ders veren öğretmenler, 
Türk okullarındaki öğretmenlerden üçmisli fazla maaş almışlardı. Misyonerler, Ermenilere yine bir Ermeni’ninİncil’i anlatmasının daha etkili 
olabileceğini ifade ederek, okullardaProtestanlaştırdıkları Ermeni öğretmenlere yer vermişlerdi.62

Okullardasadece Türkçe dersler vermek amacıyla bir Türk öğretmen görev almıştı.Böylece misyonerler Ermeniler arasında Protestanlığı yaymada 
okulu çok iyi kullanmışlardı. 1870’te bir Amerikan misyoner kadın Maria A.West’in “Romance of Mission (Misyonların Öyküsü)” adlı hatıralarında
“Ermeni insanının ruhuna girdik, yaşamında bir ihtilal yaptık”demesive Amerikalı Profesör Earle’nin
“Amerikan misyoner okullarında Ermeniler dillerini ve tarihsel geleneklerini yeniden üstün tutmayıöğrendiler. Batının siyasal, sosyal ve ekonomik 
ilerleme ideallerinitanıdılar...” sözü de bunun açık bir göstergesidir. 63

Böyle bir amaç veçalışma içerisinde yetişen Ermeniler, bu okullardan mezun olduktansonra aldıkları eğitim ve öğretim neticesinde ideolojik 
bakımdan da belli bir şartlanma ve bağımlılık duygusu içerisinde olmuşlardı. Bu okullar,Osmanlı Devleti için tehlike arz etmiş olsa da üst düzeyde 
bir eğitimverdikleri bilinen bir gerçekti. Protestan Ermenilere göre bu okullar, bütün Ermeni nesillerine anlatılmaz nimetler sunmuştu. 


61 Gülbadi Alan, Amerikan Board'ın Merzifon'daki Faaliyetleri ve Anadolu Koleji,Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2008, s. 206-211.

62 Faruk Taşkın, a.g.e., , s.86.

63 G. M. Early, Amerikan Missions in The Near East , Vol.VII.No.3 April 1929, s.147


https://www.academia.edu/1212967/Ermeni_Meselesinde_Ge%C3%A7mi%C5%9Ften_G%C3%BCn%C3%BCm%C3%BCze_Amerikan_Board_Okullar%C4%B1n%C4%B1n_Rol%C3%BC