1915 Ermeni Tehcir Kanunu ve Almanya’nın Etkisi 1

1915 Ermeni Tehcir Kanunu ve Almanya’nın Etkisi 1

1915 Armenian Tehcir Law And The Impact Of Germany 

M. Nail Alkan* 


Özet 

1915 yılında çıkarılan Sevk ve İskan Kanunu (Tehcir Kanunu) ile bazı Ermenilerin nakledilmesi 
sırasında insani kayıplar yaşanmıştır. Yaşanan olaylar Türkler ve Ermeniler arasında cereyan etmiş bir 
hadise olarak görülse de bu sürece giden yolda başka devletlerin etkisi de söz konusudur. Bu makalede 
1915 yılına kadar Osmanlı İmparatorluğu ile Ermeniler arasındaki ilişkilere değinildikten sonra, 
Almanya’nın Tehcir Kanunu kararı alınması sürecinde ve daha sonrasındaki tutumu ve politikaları 
incelenecektir. 

Anahtar Kelimeler: Tehcir Kanunu, Ermeniler, Osmanlı İmparatorluğu, Almanya, I. Dünya Savaşı 

Abstract 

During the transportation of Armenians according to the Dispatchment and Settlement Law (Tehcir 
Law) passed in 1915, lots of people lost their life. While it has seen as an issue between the Turks and 
Armenians, other states have effects on this process also. In this article firstly the relations between the 
Ottoman Empire and Armenians will be summarized then Germany’s policies and attitudes will be 
analysed before and after the process of Tehcir Law. 

Key Words: Tehcir Law, Armenians, Ottoman Empire, Germany, World War I. 

Giriş 

Ermenilerin, M.Ö. 8. yüzyılda Anadolu’ya geldikleri ve Urartu Devleti’nin yıkılmasının ardından M.Ö. 6. yüzyılın başlarında, Van Gölü ve civarındaki topraklara, 
Pers Kralı’nın egemenliğini kabul etmek ve vergi ödemek şartıyla yerleştikleri ifade edilmektedir.

1 Ermeniler çok uzun yıllar, Anadolu’da yıkılan ve yerine yenisi kurulan İmparatorlukların himayesinde vergi ödeyerek yaşamaya devam 
etmişlerdir. Türklerle Ermenilerin ilk münasebetleri Selçuklular döneminde olmuştur. Ancak kimi kaynaklarda ilişkilerin başlangıcı daha da gerilere götürülerek, 
Türklerin İslamiyet’e giriş tarihine kadarki sürece işaret etmektedir. 

Buna göre Türklerin bir kısmı o dönemde Ermenilerin mensup olduğu mezheplere girmişlerdir.

2 Bazı kaynaklar Selçuk oğullarından Çağrı Bey’in 1015–1021 yılları arasında Doğu Anadolu Bölgesi’ne gerçekleştirdiği keşif amaçlı seferler 
ile Anadolu’yu yurt edinen Türklerin, Ermenilerle ilk münasebetlerinin başladığını ifade etmektedir.

3 Ermeniler Selçuklu döneminde itibaren Türklerle yakın ilişkiler geliştirmişler ve daha önce kendilerine kötü muamele eden Bizanslıların 
aksine Türklerden her zaman hoşgörü görmüşlerdir. Öyle ki Bizans İmparatorluğu’nun yıkılması sonrasında kurulan Osmanlı İmparatorluğu’nda 
Ermenilerin Anadolu’da oldukları süre içerisinde en rahat dönemlerini geçirdikleri rahatlıkla söylenebilir. Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeniler yönetimin 
en üst kademelerinde görev almışlardır. Hatta Ermeniler, “millet-i sâdıka” (sadık topululuk) sıfatıyla Osmanlı İmparatorluğu’nda zimmî tabir edilen statüde 
-yani Müslüman bir ülkenin Gayr-i Müslim vatandaşı sıfatıyla- yaşamışlar ve diğer vatandaşlara tanınan bütün hak ve hürriyetlere de sahip olmuşlardır. 
Ancak Ermeniler sahip oldukları bu haklara rağmen isyan yolunu seçmişlerdir. 


* 
Doç. Dr., Gazi Üniversitesi, İ.İ.B.F., Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkan Yardımcısı 

1 Ekrem Memiş, “Ermenilerin Kökeni Ve Geçmişten Günümüze Türk-Ermeni İlişkileri (The Origin 
of Armenians and Turk-Armenian Relations From Past Until Today)”, Afyon Kocatepe Üniversitesi 
Sosyal Bilimler Dergisi, C.7, Sayı 1, Haziran 2005, s. 4. 

2  Şenol Kantarcı, 30 Ağustos 2007, “Tarih Boyunca Türk Ermeni İlişkileri Ve Ermeni Sorunu’nun 
Ortaya Çıkışı”,

http://www.turksam.org/tr/makale-detay/761-tarih-boyunca-turk-ermeniiliskileri-ve-ermeni-sorunu-nun-ortaya-cikisi, Erişim Tarihi 23.09.2014. 




19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren dünyada, İmparatorlukların kaderini etkileyen olaylar meydana gelmiştir. Örneğin; sanayi devriminin getirdiği hammadde 
ihtiyacı ve üretilen mallara pazar bulma çabası hızla saniyeleşen devletleri sömürgeci politikalar izlemeye itmiştir. Öte yandan Fransız İhtilali’nin 
etkisiyle ortaya çıkan milliyetçilik akımı özellikle İmparatorlukların dağılma sürecinde rol oynamıştır. Azınlıkların milliyetçilik akımı ile isyan etmeye başlamaları 
Osmanlı İmparatorluğu gibi çok uluslu İmparatorlukları zor bir sürece sokmuştur. Bu iki unsur yanında Osmanlı İmparatorluğu içerisinde aktif bir 
şekilde sürdürülen misyonerlik faaliyetlerinin de Ermenilerin isyan etmesinde rolü olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. 

Osmanlı İmparatorluğu’nun 17. yüzyıldan itibaren eski gücünü kaybetmeye başlaması, tabiri caizse dünya siyasetini etkileyen değil, bu siyasetten 
etkilenen bir konuma gelmeye başlamasıyla Fransa, İngiltere, ABD, Almanya, Rusya gibi ülkeler Osmanlı İmparatorluğu’nun iç işlerine müdahil olmaya başlamışlardır. 
Ermeniler, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sonunda, Rusya’dan “işgal ettiği Doğu Anadolu topraklarından çekilmemesini, bölgeye özerklik 
verilmesini veya Ermeniler lehine ıslahat yapılmasını” talep etmişlerdir. Bu isteklerle birlikte Ermeni sorununun ilk kez ortaya çıkmaya ve uluslararası 
bir şekil almaya başladığı söylenebilir. 1878 yılında imzalanan Ayastefanos Anlaşması’nın 16. Maddesi ve daha sonra da aynı yıl toplanan Berlin Kongresi 
sonucunda imzalanan Berlin Antlaşması’nın 61. maddesi ile Ermeni sorunu tamamen uluslararası bir boyut kazanmıştır. İngilizlerin desteğini alan Ermeniler 
yurt içinde ve dışında birçok parti ve dernek kurup Osmanlı İmparatorluğu içerisinde bir Ermeni Devleti kurmak için terör olayları ve isyanlar başlatmışlardır. 
Ancak Ermeniler bu terör olayları ve isyanlar ile Türklere yapmış oldukları zulmü, dünyaya Türklerin Ermenilere zulmü olarak lanse ettirmişlerdir. Ermeni 
dernekleri ve çeteleri özellikle Osmanlı İmparatorluğu’nun savaş halinde olduğu dönemlerde -1912-1913 Balkan Savaşları gibi- siyasi faaliyetlerini daha 
da artırarak katliamlarına devam etmişlerdir. Ermenilerin isyan ve katliamları 

Özgür Yıldız ve Gökçe Akbulut, “1915’ten Günümüze Tehcir (Since The Deportation 1915)”, The Journal Of Academic Social Sciences Studies, Volume:5, Issue:2, 2012, s.380. 


Osmanlı İmparatorluğu’nun I. Dünya Savaşı’na dahil olması ertesinde de devam etmiş, söz konusu isyan ve katliamlara ilişkin alınan bölgesel tedbirlerin 
yetersiz kaldığı görülmüştür. Bu durum karşısında Osmanlı İmparatorluğu 27 Mayıs 1915 tarihinde “Sevk ve İskan Kanunu” nu uygulamaya koymuştur. Osmanlı 
İmparatorluğu sevk edilen Ermenilerin can güvenliğinin sağlanması için güvenli güzergahlar üzerinden gönderilmeleri, sağlık durumu iyi olmayan Ermenilerin 
sevk edilmemesi, sevk edilen Ermenilere gelir kaynağı sağlanması gibi insani tedbirler almıştır. Ancak bu tedbirlere rağmen istenmeyen birtakım 
olaylar meydana gelmiştir. Ermeni çetelerinin, göç eden Ermenileri kolluk kuvvetlerinden zorla almaya çalışması sonucu çıkan çatışmalarda insanlar hayatlarını 
kaybetmiştir. Bunun yanında savaş döneminin zor şartları, gıda, ilaç ve diğer imkânların yetersizliği, iklim koşulları ve salgın hastalıklar yüzünden 
ölen insanlar da olmuştur.4 Burada üzerinde durulması gereken önemli bir nokta sadece Ermenilerin değil, iki tarafın da can kayıpları yaşamış olmasıdır. 

Bu nedenle Ermenilerin yaşadıkları can kayıplarını Türkler tarafından yapılan sistemli bir kıyım olarak nitelendirmeleri mantık dışıdır. Ermenilerin yalnızca 
1915 yılında yaşanan olaylara dikkat çekerek bu sürecin öncesi ve sonrasında yaşanılanları dile getirmemeleri de oldukça ilginç bir durumdur. Zira bu olayların 
yaşanmasına sebep olan temel faktör Ermenilerin 1880’li yıllardan itibaren Türklere yönelik yapmış oldukları katliamlardır. Fakat Ermeniler yaşanan olaylar 
sonucu dünyaya kendilerini zulme ve katliama uğramış olarak göstererek hiçbir siyasi gerçekliği olmayan bu durumdan pay çıkartmaya çalışmaktadırlar. 

Almanya’nın Ermenilere Yönelik Politikası 

Sevk ve İskan Kanunu (Tehcir Kanunu) ile Ermenilerin nakledilmesi sırasında yaşanan olaylar Osmanlı İmparatorluğu ile Ermeniler arasında cereyan etmiş 
olsa da perde arkasında çeşitli unsurların da bu süreçte etkin rol oynadığını söylemek yanlış olmayacaktır. Osmanlı İmparatorluğu’nu Tehcir Kanunu’nu 
hayata geçirmeye iten güvenlik ihtiyacı yanında I. Dünya Savaşı’nda müttefik Almanya ile sahip olunan askeri ilişkilerin Kanunun çıkarılmasına giden süreçte 
incelenmesi gerekmektedir. Osmanlı İmparatorluğu ile Almanya arasındaki askeri ilişkilere geçmeden önce Almanya’nın Osmanlı İmparatorluğu’ndaki 
Ermenilere yönelik politikasına kısaca değinmek yerinde olacaktır. Osmanlı İmparatorluğu ile Almanya ilişkileri köklü bir geçmişe sahiptir. Tarihsel olarak 
incelediğimizde taraflar arasındaki ilişkilerin dostluk esasına dayalı olarak geliştiği görülmektedir. Otto von Bismarck, 1871’de Alman milli birliğinin 
kurulması ardından yeniden bir savaş ortamının oluşmaması için Rusya ve Fransa’nın aksine o dönemin en önemli meselesi olan Şark Meselesi ile ilgilenmemiş, 
Alman menfaatleri için Osmanlı İmparatorluğu’nun egemenliğinin ve bütünlüğünün korunması gerektiğini düşünmüştür. Bu görüşün temelinde 
Osmanlı İmparatorluğu parçalandığı takdirde kendisine herhangi bir pay düşmeyeceği endişesi olduğu söylenebilir.5 
Ancak 1878 yılında gerçekleştirilen ve Ermeni meselesine uluslararası bir boyut kazandıran Berlin Kongresi’ne ev sahipliği yapan Bismarck’ın bir süre sonra yavaş yavaş bu politikasından sıyrıldığı 
görülmektedir. 


4 Türkan Erbengi ve Emin Kutluğ, Ermenilerin Türklere Yaptıkları Katliamlar Ve Tehcir Uygulamaları 
Belgeseli, Kastaş Yayınevi, İstanbul 2006, s.49. 




19. yüzyılın sonuna doğru sanayi alanında yaşanan gelişmeler Bismarck’ı daha aktif bir dış politika izlemeye itmiştir. Rusya’ya karşı Osmanlı 
İmparatorluğu ile askeri ilişkiler geliştirilmiştir. Osmanlı İmparatorluğu da gerileme döneminde izlemiş olduğu denge politikası kapsamında Almanya 
ile menfaatleri gereği yakınlaşmıştır. Alver’in Feiger’den aktardığı şekliyle Bismarck’ın Ermeni politikasının Osmanlı ve Rusya politikasına göre belirlendiği 
ifade edilmektedir. Buna göre Bismarck, Osmanlı İmparatorluğu’nda yaşayan Ermenilere yardım edilip edilemeyeceği konusunda bu kişilerin Hıristiyan 
olması dolayısıyla ilgi gösterilebileceğini ancak bundan kaçınılması gerektiğini düşünmüştür. Ayrıca Bismarck, Osmanlı padişahının otoritesini zayıflatmaktan 
ziyade Ermeni probleminin ertelenerek çözülmesine daha sıcak bakmıştır ve Ermeni sorununun daha çok Avrupa’nın büyük devletleri tarafından çözülmesini 
istemiştir.6 Bismarck, sadece Ermeniler lehine reform yapmaktan ziyade, Osmanlı tebaasının tamamının yaşam koşullarının düzeltmesine yönelik 
önerilerde bulunmuştur.7 Bismarck o dönemde Osmanlı İmparatorluğu ile ilişkilerinin bozulmaması için Ermeniler konusunda sessiz kalması nedeniyle bazı 
eleştirilere maruz kalmıştır. 

Bismarck’tan sonra başa gelen II. Wilhelm’e göre Almanya, dikkatini Avrupa üzerinde toplayan statükocu politikasından vazgeçip “Dünya Politikası”na 
(Weltpolitik) yönelmeli ve sömürgeciliğe girişmeliydi. Bu nedenle II. Wilhelm Bismarck’ın risk almayı reddeden politikası yerine daha etkin bir dış politikayı 
tercih etmiştir. Bu dönemde II. Wilhelm Osmanlı İmparatorluğu ile ilişkilerini geliştirme yoluna gitmiştir. Tepekaya’nın Rathmann’dan aktardığı şekliyle II. 
Wilhelm’in Osmanlı ile ilişkileri geliştirme nedenleri; Almanya’nın fabrikaları için hammadde ve mamulleri için pazar bulma ihtiyacı, Osmanlı topraklarının 
petrol, bakır, krom ve kurşun gibi maden yatakları bakımından zengin olması, kurulacak olan Berlin-Bağdat demiryolu hattı ile Basra Körfezi’nde etkin olarak 
İngiltere’ye karşı avantaj elde etme ve Osmanlı’nın dağılması durumunda gerekli payı alma düşünceleridir.8 II. Wilhelm döneminde Osmanlı İmparatorluğu 
ile Almanya arasındaki siyasi, ticari, askeri ilişkiler iyice gelişmiş ve I. Dünya savaşı öncesi Alman nüfuzu Osmanlı İmparatorluğu’nda doruk noktasına ulaşmıştır. 
II. Wilhelm’in eşiyle birlikte ilk resmî ziyaretini 1889 yılında Osmanlı İmparatorluğu’na yapması üzerine II. Abdülhamid, bu ziyaretten oldukça etkilenmiş 
ve bu tarihten sonra Almanya’nın Osmanlı İmparatorluğu’ndaki siyasî ve ticarî etkisi günden güne artmıştır. Ermeni meselesi açısından incelediğimizde 
II. Wilhelm’in Osmanlı İmparatorluğu ile yakın ilişkiler kurması bir yandan İngiltere, Fransa ve Rusya’nın yakınlaşmasına yol açarken diğer yandan 
bu ülkelerin Ermeniler üzerinde ortak politikalar üretmesine neden olmuştur. 



5 Karl Helfferich, “Die Deutsche Türkenpolitik”, Im neuen Deutschland, Grundfragen deutscher Politik in 
Einzelschriften, Hrgb. Hermann Jordan, Berlin 1921, s. 8. 

6 Fusün Alver, “Ulus Ötesi Tasarlanmış Cemaat Olarak Ermeni Diasporasının Almanya’da 
Politik Halkla İlişkiler Çalışmaları Ve Geleneksel Ve Yeni Medyayı Politik Mücadelede 
Araçsallaştırması”, Uluslararası Kafkasya Kongresi Bildiriler Kitabı, Kocaeli 2012, s. 705. 

7 Mustafa Gencer, “Mehmet Cebeci; Die Deutsch-Türkischen Beziehungen in der Epoche 
Abdülhamids II. (1876-1908). Die Rolle Deutschlands in der Türkischen Außenpolitik unter 
Besonderer Berücksichtigung der Bulgarischen, Ägyptischen und Armenischen Frage”, History 
Studies, Volume 3/2, 2011, s. 411. 

8 Muzaffer Tepekaya, “Osmanlı-Alman İlişkileri (1870-1914)”, Türkler, c.13, Yeni Türkiye Yayınları, 
Ankara 2002, s.40. 




I. Dünya Savaşı’na doğru İngiltere ve Rusya, Ermeniler lehine ıslahat gerçekleştirmek için Osmanlı İmparatorluğu üzerindeki baskılarını artırmıştır. 
İki ülkenin asıl amaçlarının Ermenilerden ziyade, Avrupa’da çıkabilecek bir savaşta Almanya ile yakınlaşan Osmanlı’yı içten çökertmek ya da zayıflatmak 
olduğu ifade edilmektedir.9 Almanya, İngiltere ve Fransa tarafından Osmanlı İmparatorluğu’na dayatılan ıslahatları tehlikeli bulduğu için benimsememiştir. 
Bu nedenle özellikle İngilizlere karşı Osmanlı’nın Ermeni politikasını desteklemiştir. 1897 yılında İstanbul’a Alman Büyükelçisi olarak gönderilen Marschall 
von Bieberstein; “Kim reformlarla meşgul olursa, o İmparatorluğu reform ettirmek istemiyor, bilakis mahvetmek istiyordur” diyerek İngilizlerin Ermenilerle ilgili 
reformlarının amacının, Ermenileri alet ederek Osmanlı İmparatorluğu’nun parçalanması olduğunu belirtmiştir.10 Almanya’nın Osmanlı İmparatorluğu ile 
ilişkileri gelişirken Anadolu’da birçok Ermeni isyanı arka arkaya patlak vermeye başlamıştır. Bu isyanların birden hızlı bir şekilde artmasında, Osmanlı’daki 
Alman nüfuzundan rahatsız olan İngiltere, Fransa ve Rusya gibi devletlerin önemli rolü olduğu söylenebilir. Bu devletler, Anadolu’daki Ermeni isyanlarını 
destekleyerek ve kışkırtarak Almanların Osmanlı İmparatorluğu’ndaki demiryolu inşası gibi faaliyetlerini engellemeye çalışmışlardır.11 Almanya, Ermeni 
politikası hususunda Osmanlı İmparatorluğu’nun yanında yer alırken özellikle 1895 yılındaki Zeytun İsyanı sonrasında Ermenilerin masum olduğu ve zulüm 
gördüğü iddiasını ortaya atan yayın ve haberlerden etkilenmeye başlamıştır. 

Burada değinilmesi gereken önemli nokta Almanların Ermeniler konusundaki görüşlerinin yine bir Alman nedeniyle değişmesidir. 
Bu Alman, rahip Johannes Lepsius’tur. Lepsius, daha 1890’larda Ermeni meselesinin hararetli bir savunucusu olmuş, 1897 yılında “Armenien Und 
Europe” (Ermenistan ve Avrupa) adlı kitabında görüşlerini belirtmiştir. 

Ayrıca Lepsius, Ermenilere yönelik yardım kuruluşları arasında ilk sırayı alan, Alman Doğu Misyonu (Deutsche Orient-Mission) ile Alman Ermeni 
Cemiyeti’nin (Deutsch-Armenische Gesells chaft) yöneticisi olarak görev yapmıştır.12



9 Veysel Ayhan, “Ermeni Kimliğinden Ermeni Sorununa Geçiş Sürecinde Rol Oynayan İçsel Ve Dışsal 
Faktörler”, Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 24, Sayı 1, 2005, s. 73. 

10 Ramazan Çalık, Alman Kaynaklarına Göre II. Abdülhamid Döneminde Ermeni Olayları, T.C. Kültür 
Bakanlığı Yayınları, Ankara 2000, s. 63. 

11  Yahya Bağçeci, “XIX. Yüzyılın Sonlarında Anadolu’da Çıkan Ermeni İsyanlarına Karşı Osmanlı Devleti’nin Aldığı Askeri Tedbirler”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı:24, 
2008, s. 320. 


    Lepsius, hayatı boyunca çalışmalarını Ermeniler üzerine yoğunlaştırmış, Ermenilerin en büyük savunucularından 
biri olmuş ve Avrupa’da Ermenilerin koruyucu meleği olarak adlandırılmıştır. Lepsius’un Avrupa kamuoyunu etkilemek için Ermeni meselesini bir Hıristiyan 
meselesi olarak lanse etmeye çalıştığı ifade edilmektedir.13 
   Sosyal yardım çalışmaları yetimhaneler ve klinikler kurulması gibi- yanında bir yandan misyonerlik faaliyetleri yürüten Lepsius’un yazdığı yazılar asılsız ve tamamen kendi duygu ve düşüncelerinden ibaret olmasına rağmen, bugün maalesef halen birçok 
Batı ülkesi tarafından kullanılarak, asılsız Ermeni iddialarının en temel kaynağını oluşturmaktadır. İlginç olan şey bugün birçok Alman yazarın Lepsius’un 
görüşleri ve raporlarının yalan ve sahte bilgiler üzerine inşa edildiğini söylemesidir.14 

Birçok kaynak II. Wilhelm’in Lepsius’un propagandalarından oldukça etkilendiğini belirtmektedir. Öyle ki II. Wilhelm’ın 1895 Ermeni isyanı ile ilgili 
okuduğu bir rapor üzerine; “Bu artık fazla oluyor. Zira onlar da Hıristiyan” diyerek tepki gösterdiği belirtilmektedir. Bazı kaynaklarda da II. Wilhelm’in konuyla 
ilgili olarak annesi Prenses Victoria’dan etkilendiği söylenmektedir. İmparatorun annesinin; “Türkiye’deki Hıristiyan katliamı çok iğrenç. Bütün Hıristiyan 
ülkelerinin görevi, bu katliamda akan Hıristiyan kanının intikamını Türkiye’den almak olmalıdır” sözleriyle İmparatoru etkilediği belirtilmektedir.15 

Ancak I. Dünya Savaşı’na doğru ilişkiler yeniden rayına oturmuştur. II. Wilhelm 1898 yılında İstanbul-Kudüs ziyaretine çıkmıştır. Bu gezi Alman basınında bazı tar-
tışmalara neden olmuştur. Ortaylı’nın aktardığı şekliyle, milliyetçi-liberal bir Alman gazetesi olan Badische Landeszeitung Sultan Abdülhamit’i kastederek; 
“Elleri Ermeni kanına bulanmış bir adamın elini imparator nasıl sıkacak? Bu gezide yatın kömür masraflarını haşmetmeab kendi tahsisatından mı, yoksa 
devlet kasasından mı ödüyor?” diye sert bir eleştiride bulunmuştur.16 

Bir başka liberal gazete aynı yazıya; “Ermeniler kendileri suçlu, Abdülhamit olmasa Türkiye ayakta duramaz. Akıllı bir diplomattır. Gerçekte başbakan da kendisidir. 
Sınırları dışında bile Halife olarak hürmet görür. İmparatorun böyle bir Sultana misafir olması önemli olaydır” diyerek cevap vermiştir.17 

1898 yılında Alman gazeteci yazar Hans Barth tarafından kaleme alınan Türke Wehre Dich (Türk Savun Kendini) adlı kitapta Batı’nın, Anadolu’daki Ermenileri kendi menfaatleri
için bir araç olarak kullandığı ifade edilmekte ve hatta bu durum “Sekizinci Haçlı Seferi” olarak tanımlanmaktadır.18


12 Ayrıntılı bilgi için bkz: Selami Kılıç, “Ermeni Dostu Olarak Tanınan Bir Alman Din Adamı Dr. 
Johannes Lepsius”, T.C. Başbakanlık Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, 

http://www.atam.gov.tr/dergi/sayi-51/Ermeni-dostu-olarak-taninan-bir-alman-din-adami-dr-johannes lepsius, 

Erişim Tarihi 15.05.2014. 

13 Hans Barth, Türk Savun Kendin, (çev. Selçuk Ünlü), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1988, s. 16. 

14 Christian Johannes Henrich,, “Die Armenische Minderheit im Untergehenden Osmanischen Reiht”, Christian Johannes Henrich, Wolfgang Gieler, ed., Türkisches Europa- Europäische Türkei, 
Bonn 2008, s. 201. 

15 Çalık, a.g.e., s. 64. 

16 İlber Ortaylı, “İkinci Abdülhamid Döneminde Osmanlı İmparatorluğunda Alman Nüfuzu”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, No: 479, 100. Doğum Yılında Atatürk’e Armağan Dizisi: 24, Ankara 1981, s. 55. 

17 Ibid. 

18 Osmanlı Ordusunda Alman Etkisi 

Osmanlı İmparatorluğu-Almanya ilişkileri 20.yüzyılın başına kadar derinleşerek devam etmiştir. Bu dönemde Osmanlı İmparatorluğu’nun gerilemesinin 
nedenini iyi yönetilmemesi olarak gören İttihat ve Terakki Cemiyeti çatısı altında ortak hareket eden muhalifler, 1908’de II. Abdülhamit’e İkinci Meşrutiyet’i 
ilan ettirmiş, 1909’da ise 31 Mart Vakası’nda rolü olduğu gerekçesiyle II. Abdülhamit’i tahtından indirmişlerdir. II. Abdülhamit’in tahttan indirilmesiyle 
Almanya İstanbul’daki en önemli müttefikini kaybetmiştir. 1908 yılında Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun Bosna-Hersek’i ve 1911 yılında 
İtalya’nın Trablusgarp’ı işgal etmesi olaylarında Almanya’nın Osmanlı İmparatorluğu karşısında yer alması ilişkilerin gerilmesine neden olmuştur. İki taraf 
arasında ilişkilere zarar veren bir diğer gelişme de Balkan Savaşları nedeniyle 1912 yılında toplanan Londra Konferansı’nda Almanların ilk defa Osmanlı 
İmparatorluğu’nun topraklarında kendilerine bir nüfuz alanı oluşturulması için İngiltere’nin rızasını alma çabasıdır.19 Fakat önüne çıkan fırsatları iyi değerlendiren 
Alman diplomasisi özellikle Ermeni konusunda Osmanlı’dan yana tavrını devam ettirince ve Osmanlı ordusunun reformu için Alman subayların 
İstanbul’a gelmesiyle ilişkiler düzelmeye başlamıştır. Bu arada İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin kurucuları arasında bulunan Enver Paşa’nın Almanya’ya duyduğu 
yakınlığın da Almanya-Osmanlı ilişkilerinin olumlu seyretmesine katkısı olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. 

19. yüzyıldan itibaren Osmanlı ordusunda görev alan Alman heyetleri gerek ordunun modernleşmesi gerekse Osmanlı-Almanya ilişkileri açısından 
önemli rol oynamışlardır. Helmut von Moltke, Johannes Kaehler, Colmar von der Goltz liderliğindeki askeri heyetler Osmanlı İmparatorluğu’nda reformlara 
katkıda bulunmuş ve söz konusu komutanlar orduda yüksek rütbelere sahip olmuşlardır. Örneğin; 1913 yılında Limon von Sanders’in başkanlığındaki Al-
man askeri uzmanları İstanbul’a gelmiş ve Sanders, Boğazların ve İstanbul’un savunmasını da üstlenen Osmanlı Birinci Ordusu’nun başına kumandan olarak 
atanmıştır. Bu durum Almanya karşıtı devletlerin tepkisine neden olmuş ve kriz yaşanmıştır. Daha sonra Sanders’in ordu genel müfettişliği görevine 
getirilmesi ile kriz sona ermiştir.20 Makalenin konusu açısından Golç Paşa olarak bilinen Colmar von der Goltz üzerinde durmak yerinde olacaktır. Goltz’un 
Doğu Anadolu bölgesindeki Ermenilerin yerlerinden iskan edilmesi gerektiğini stratejik bir plan olarak ilk defa ortaya atan kişi olduğu iddia edilmektedir. 

18 Mustafa Çolak, “Müttefik Almanya İle İhtilaf: Ermeni Meselesi”, History Studies, Special Issue on 
Balkan Wars (Balkan Savaşları Özel Sayısı), Cilt:5, Sayı:6, Ankara 2013, s. 150. 

19 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, Cilt No:8, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2011, s. 352. 

20 Ibid. 


Şöyle ki, Deutsche Rundschau dergisinde yer alan bir yazısında Goltz Paşa, Osmanlı devletinin jeopolitik yapısının korunması için, anılan devletin sadece 
İslami ve Asyalı unsurlardan oluşması gerektiğini ve bu sebepten Hıristiyan Ermeni öğelere Osmanlı devleti toprakları içinde yer olmadığını savunmaktadır.
21 Wolfgang Gust’un “Der Völkermord an den Armeniern 1915/16” (Ermenilere Uygulanan Soykırım 1915/16) adlı kitabında von Vahakne N. Dadrian 
tarafından kaleme alınan giriş kısmında Goltz Paşa’nın Ermenileri Osmanlı için stratejik bir tehdit olarak ifade ettiği ve etnik unsur olarak tanımladığı Anadolu 
Ermenilerinin Rusların doğal yandaşları olduklarından, Türklerin savaşa girmeleri halinde, Rusya’ya sınır Doğu Anadolu’dan Mezopotamya çöllerine 
sürülmelerinin Rusya’ya karşı etkili bir savunma yapılabilmesi için kaçınılmaz olduğunu savunduğu ifade edilmektedir.22 I. Dünya Savaşı’nın ilk yıllarında Osmanlı 
ordusunda görevli bir deniz subayı olan Amiral Guido von Usedom’un günlüğünde, Ermenilerin Almanların başarısı için bir engel teşkil ettiği bu nedenle 
Ermenilerin uzaklaştırılması gerektiği belirtilmektedir.23 

Buchmann’a göre Ermeniler Osmanlı İmparatorluğu’nda çok rahat bir şekilde yaşadıkları için ayaklanmaya gerek duymamalarına rağmen Rusya’nın 
kışkırtmaları sonucu ayaklanmaya başlamışlardır. Osmanlı topraklarında yüzyıllar boyunca süren Ermeniler, Araplar ve Türklerin barış ortamının I. Dünya 
Savaşı çıkarları uğruna bozulduğu ifade edilmektedir.24 Rusların o dönemde bir Ermenistan devleti kurulmasını istemediği ancak Akdeniz’e iniş için tek yol 
olarak Doğu Anadolu toprakları görüldüğünden Ermenilerle işbirliğine girişildiği belirtilmektedir. I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı ordusunun en üst mevkilerinde 
danışman ya da kumandan olarak Alman subaylar yer almaktaydı. 

Savaş ortamında Alman subayların Ermenilerin Ruslarla olan işbirliğinden rahatsız oldukları için Tehcir Kanunu’nun çıkarılmasına ön ayak oldukları belirtilmektedir. 
Osmanlı İmparatorluğu’nun cephe gerisinde askeri açıdan sakıncalı bulduğu bölgelerdeki Ermenilerin, ülke toprakları içinde, çatışmanın olmadığı 
daha emniyetli bölgelere gönderilmesi kararının, komuta kademesinde ve karagahlarda çalışan Alman subayların teklif ve önerileriyle verildiği ifade edilmektedir.
25 Hatta bu kararın uygulanması sürecinde birçok Alman konsolosun da yönetici ve teşvikçi olarak bu sürece katıldığı ileri sürülmektedir.26 

Sevk ve İskan Kanunu’nun uygulamaya konulması kararının alındığı dönemde Almanya’nın iki yönlü bir politika izlediğini söylemek yanlış olmayacaktır. 
Bu çerçevede Almanya’nın bir yandan Osmanlı İmparatorluğu ile müttefik olarak, savaştaki durum çerçevesinde ilişkilerini iyi tutmaya çalışırken bir yandan 
da Ermeniler hakkında alınan karar doğrultusunda İtilaf Devletleri’ne karşı kendisini savunmak durumunda olduğu ifade edilmektedir.27 


21 Collmar Freiherr von der Goltz, “Stärke und Schwäche des türkischen Reiches”, Deutsche 
Rundschau, Cilt No: LXXXXIII, Ekim-Kasım-Aralık 1897, s. 95-119. 

22 Ibid. 

23 Ibid. 

24 Bertrand Michael Buchmann, Österreich und das Osmanische Reich. Eine bilaterale Geschichte, Viyana 1999, s. 261. 

25 İlber Ortaylı, Osmanlı İmparatorluğu’nda Alman Nüfusu, 9. Baskı, Alkım Yayınları, İstanbul, 2006, s. 154. 

26 Ibid. 

DEVAM EDECEK..
2 Cİ BÖLÜM OKUMAK İÇİN ( MAUSLA )TIKLAYINIZ

..