Ermeni Meselesinde Geçmişten Günümüze Amerikan Board Okullarının Rolü. 2
.
Türk ABD ilişkileri iki devlet arasındaki ticari gelişmelere bağlıkalarak, 19. yüzyılın ilk çeyreğinde kurulabilmiştir. Ancak, iki ülkearasında bu tarihten
çok evvel de ticaret yapıldığı bilinmektedir. 17.yüzyıla kadar geriye götürebileceğimiz bu dönemde İngiliz bandıralıAmerikan ticaret gemilerini bir
tarafa bırakırsak, Osmanlıİmparatorluğu’na gelen Amerikan bandıralı ilk gemi Grand Turk adınıtaşımaktaydı.
ABD Maliye Bakanlığı’na ait ithalat ihracat istatistikleri1803 yılı kayıtlarında ilk defa Türkiye için bir sütun açıldığı bilinmektedir.13
ABD ticaret gemileri, Akdeniz limanlarına güvenli bir şekilde varmak ve haraç verdiği Cezayir dayılarından kurtulmak içinOsmanlı Devleti ile
ilişkisini resmiyete dökme çabasına girmişti. 19.yüzyılın ortalarına kadar İngiltere korumasında ticari faaliyetler yürütenABD gemileri,
1830 yılında ABD ve Osmanlı arasında yapılan ticariantlaşma ile diğer devletlere tanınan kapitülasyonlar ABD’ye deverildiğinden dolayı,
faaliyetlerinde serbestlik kazanmışlardı.14
1821yılında patlak veren Yunan isyanı, Osmanlı Devleti’nin Avrupa’dangelen baskılara karşı ABD’yi kendi yanına çekmek istemesi ve budevletin
bu süreçte tarafsız kalmasını sağlama fikri, ABD ile Osmanlıarasındaki bu ticaret antlaşmasını Osmanlı Devleti için önemli kılmıştır.15
Osmanlı toprakları ABD için bulunmaz bir fırsattı. Siyasi ve ekonomik çıkarlarının sürekli ve etkili bir şekilde Osmanlı topraklarında devametmesi
için ABD, Osmanlı İmparatorluğu’nu çok etkin bir silahkullanarak fethetmeliydi, bu silah, imparatorluk içerisinde yürütülecek misyoner
faaliyetleriydi.16
ABD’nin Osmanlı İmparatorluğu sınırları içerisinde yaşayanErmeniler ile ilk ilişki kurması misyonerler vasıtasıyla değil İzmir’de
13 Veysi Akın, Amerika’da İlk Türk Lobisi, Türk Tevaün Cemiyeti (Turkish Welfare Association), Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Ankara
Temmuz-2004, Cilt: 20, S.59, s. 1-2.
14 Gül Barkay, Türk ABD İlişkileri, İki Adım İleri Bir Adım Geri , Toplumsal TarihDergisi, Aralık 2003, S.120, s. 70.,
Daha fazla bilgi için Bkn; Gül Berkay, Türk Amerikan İlişkileri Kronolojisi, Toplumsal Tarih Dergisi, Aralık 2003, S.120, s. 74-75,Çağrı Erhan,
Türk Amerikan İlişkilerinin Tarihsel Kökenleri , İmge Yay., Ankara 2001,s. 123-128
15 Hikmet Umunç, a.g.m, s. 6.
16 Dilşen İnce Erdoğan, Merzifon’da Amerikalı Misyonerler ve Ermeniler , ÇağdaşTürkiye Araştırmaları Dergisi, İzmir 2005, S. 4, s. 18.
kurulan ABD ticaret kolonileriyle olmuştur. Aslında Rumların ticarifaaliyetleri etkisinde olan İzmir, Yunan isyanı sürecinde Rumlara karşıduyulan
güvensizlik ve nefretten dolayı Ermeni simsarların etkisinegirmişti. 1830 yılında yapılan antlaşma ABD’ye Osmanlı Devleti’ninhiçbir müdahalesi
olmadan her milletten simsar seçme hakkını verilmesiABD’ye Ermenilere yakınlaşma fırsatını doğurdu.17
Bu fırsat AmerikanBoard örgütünün Anadolu’nun içlerine kadar yayılmasıyla bir çıkaradönüşecekti.18
Amerikan Board, Osmanlı topraklarında sırasıyla Lübnan,Suriye, Anadolu, Bulgaristan, Arnavutluk ve Makedonya’da teşkilatlanıpABD için etki
sahası oluşturacaktı.19
Levi Parsons ve Pliny Fisk, Osmanlı topraklarına gönderilen ilk Amerikan Board misyonerleriydi.20
Uzun bir gemi yolculuğundan sonraİzmir limanına ayak basan bu misyonerlerin amacı faaliyet göstereceklerisahada keşif çalışması yapmaktı.
Amerikan Board’un bu topraklarda ilk yirmi yılını kapsayan bu dönemde bölgeye gönderilen diğer misyonerlerle özellikle Anadolu adım adım
gezilmiş imparatorluktayaşayan milletler ve bu milletlerin dilleri, dinleri, ibadet yerleri, eğitimalanları, yaşadıkları coğrafya ve ülke yönetiminde
etkili olan kişiler hakkında ayrıntılı raporlar hazırlanıp Amerikan Board’un merkezi olanBoston’a gönderilmişti.21
Örneğin, Pliny Fisk, 1820’lerde Beyrut, Kudüs,Şam ve Antakya gibi bölgeleri gezerek, Türkler, Araplar, Dürzîler veMarunîler ve Ermeniler hakkında
detaylı bilgi elde etmişti. H. OtisDwight ve Ely Smith adlı iki misyoner ise yolculuklarına İzmir’den başlayıp Tebriz’e kadar tüm bölgeleri gezerek
özellikle Ermeniler ve Nasturiler hakkında önemli bilgiler elde edip bu bilgileri iki ciltlik kitaptatoplayıp bölgeye kendilerinden sonra gelecek olan
misyonerlerekılavuzluk yapması için hazırlamışlardır. Bu geziden sonra Amerikan Board, Ermeni ve Nasturi misyonlarının kurulmasına karar
vermiştir.22
17 İlknur Polat Haydaroğlu,Osmanlı İmparatorluğunda Yabancı Okullar , Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, Cilt: 14, s. 185.
18 Necla Günay, Maraş’ta Ermeniler ve Zeytun İsyanları, IQ Kültür Yay., İstanbul 2007,s. 170-171
19 Hikmet Umunç, a.g.m., s. 6.
20 Uygur Kocabaşoğlu, a.g.e., s. 23
21 Hasan Tahsin Fendoğlu , Amerika Birleşik Devletleri’nin Misyonerleri ve Osmanlı Devleti, Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yay.,
Ankara 2002, Cilt: 14, s. 190.
Amerikan Board misyonerlerinin ilk dönemlerde asıl amacı diniydi yaniProtestanlaştırmak. Bu nedenle Müslümanlar, Yahudiler, Rumlar ve
Ermeniler misyonerlerin ana hedefiydi.23
Misyonerlerin kafir olarak nitelendirdikleri bu gurupların hepsi aslında birer kitaplı dinlereinanıyorlardı. Müslümanlar, Rumlar ve Yahudiler
arasındaki dindeğiştirme ve Protestan nüveler oluşturma eylemleri pek uzun sürmedi,Yahudilerin din değiştirmeye kapalı olması ve Rusya’nın
Amerikanmisyonerlik faaliyetlerinin Ortodokslar arasında gelişmesini engellemeçalışmaları ayrıca Müslümanlarında idam cezalarına çarptırılma
korkusu büyük engellerdi.24
Amerikan Board bu topluluklar üzerinde başarısızolunca hedefini Ermenilere çevirme kararı aldı. Ermenilerin iseilerlemeye açık bir millet oluşu,
eğitime önem vermeleri, Ermeniler arasında sosyal ve ekonomik sınıf mücadelesinin yaşanması Ermenilerin,ABD için bu topraklarda ekonomik ve
siyasal yayılmacılığınısağlayabilecek bir unsur olduğu tespit edilmişti. Hedef kitlelerini belirleyen misyonerler İmparatorluğun her bölgesinde
Ermenilere dahakolay yakınlaşabilmelerini sağlayabilecek okullar, hastaneler veyetimhaneler açmaya başladılar.25
Amerikan Board misyonerlerininErmeniler arasında teşkilatlanması 1830-1876 yılları arasında sabırlı bir şekilde gelişti. Anadolu’daki Ermenilerin
Katolik, Gregoryen veOrtodoks olmaları aralarında mezhep birliğinin oluşmasını engelliyordu.Birçok Ermeni, Ermeni Patrikliği ile çatışma
içerisindeydi.26
Bu durum Board misyonerlerinin Anadolu’da oluşturmak istedikleri ProtestanErmeni Cemaatinin sürecini hazırladı. Bu amaç için yapılan çalışmalar
1831-1850 yılları arasını kapsamış ve sonuçta Sultan Abdülmecit’in 1850 yılındaki fermanıyla Protestanlar ayrı bir millet olarak kabul edilmişti.
22 H. G. O. Dwight, E. Smith, Researches of the Rev. E. Smith and Rev. H. G. O. Dwight in Armenia; including a journey through Asia Minor, and into Georgia and Persia, with a visit to the Nestorian and Chaldean Christians of Oormiah and Salmas(1833)
Boston, Crocker and Brewster Publisher, Boston 1833, s. 63-65
23 Uygur Kocabaşoğlu, a.g.e., s. 226-28
24 Davut kılıç, Osmanlı Ermenileri Arasında Dini ve Siyasi Mücadeleler , Atatürk Araştırma Merkezi Yay. Ankara 2006, s. 227-229
25 Rahmi Doğanay, Amerikalıların Antep Misyonunun Kuruluşu ve Faaliyetleri Hakkında Bir Deneme, History Studies, Volumu 1/1, 2009, s. 19-20., Dilşen İnceErdoğan, a.g.m., s. 19.
26 Davut Kılıç,Tarihten Günümüze İstanbul Ermeni Patrikhanesi, Atatürk AraştırmaMerkezi Yay., Ankara 2008, s. 109-116
Tanzimat ve ıslahat fermanlarının Osmanlı azınlıkları lehine getirdiğihakların etkisiyle hem misyonerler hem de Protestan Ermeniler daharahat
hareket etme fırsatı elde etmiş ve bu fırsatı iyideğerlendirmişlerdi.27
Tanzimat dönemi Osmanlı topraklarındamisyonerler açısından kurumsallaşma dönemidir. Bu dönem özellikleErmenilerin yaşadıkları alanlarda
eğitim ve sağlık alanında AmerikanBoard misyonerleri tarafından gerçekleştirilen atılımların yoğunlaşmaya başladığı dönemdir.28
Amerikan Board Osmanlı topraklarına ilk misyonerlerinigönderdikten sonra bu misyonerlerden gelen raporlar doğrultusunda1820-1830 yılları
arasında kendisine üç misyon 29 sahası belirlemiş veteşkilatlanmasını bu sahalar içerisinde gerçekleştirmiştir. Amerikan Board’un ilk misyonu ;
Suriye Filistin Misyonu’dur, bu misyon Beyrut, Sidon, Tripoli ve Abeih istasyonlarından oluşmaktaydı.
İkinci misyon bölgesi tek istasyona sahip olan İstanbul Misyonu’dur,
Üçüncü misyon bölgesi İzmir, Bursa, Trabzon ve Sakız adası istasyonlarının oluşturduğuKüçük Asya misyonuydu.30 1849 yılına gelindiğinde İstanbul ve Küçük
27 Osman Kılıç, Protestan Misyonerler ve Ermeni Olaylarına Etkileri, ErmeniAraştırmaları Dergisi, S. 29, Ankara 2008, s. 108-155
28 Ayten Sezer , Osmanlı Döneminde Misyonerlik Faaliyetleri, Osmanlı Ans. Cilt: 2,Ankara 1999, s. 182-192
29 Amerikan Board tüzüğünde belirtildiğine göre örgüte bağlı misyonerlerinfaaliyetlerini yürütmede kullandıkları idari teşkilatlanmada dini ve
eğitim alanındakiçalışmalar başta olmak üzere sağlık, yayın ve yardım alanındaki bütün çalışmalarınyürütüldüğü temel bölgeye misyon denilmiştir.
Bu manada yürütülecek faaliyetlerintemel birimi ülke değil misyondur. Bu çerçevede bir ülkede birden fazla misyonolabilmektedir. Misyonlar, bir
alt idari birim olan istasyonlara ayrılmışlardır. Geneldeistasyonlar bir misyoner tarafından idare edilip şehir merkezlerinde kurulmuşlardır.
Örgütlenmenin en alt basamağını, çevre bölgelerde yaşayan insanlara hizmet ulaştırmak amacıyla istasyonlara bağlı olarak kurulan dış istasyonlar
oluşturmaktadırlar. Bunlar karar almak ve politika belirlemeden ziyade kasaba ve köylerde Hıristiyan ahaliden bir yardımcı idaresinde istasyonlar
tarafından alınan kararları uygulayan birimlerdir. Dahafazla bilgi için Bkn; Gülbadi Alan, Amerikan Board’un Karadeniz ve Çevresindeki
Teşkilatlanması, Uluslar arası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Yıl. 1 S.2 Bahar 2007, s.67-93., İdris Yücel, a.g.e., s. 55-57
30 Ayhan Öztürk, Amerikan Board’un Kuruluşu ve Teşkilatlanması ve Osmanlı Devletinde Kurduğu Misyonlar , Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitü Dergisi, Kayseri 2007/2 S. 23, s. 63-74.
Asya misyonları birleştirilerek Türkiye Misyonu adını aldı. Başlangıçtailk hedefi Kudüs olarak belirleyen Amerikan Board, Ermenileri asıl hedef
belirlemiş ve tüm enerjisini bu millet üzerine odaklamıştır. TürkiyeMisyonu’na yeni istasyonların katılması ( Kayseri, Sivas, Urfa, Harput,Van, Antep)
Amerikan Board’un teşkilatlanmasını Anadolu’nun iç bölgelerine özellikle Ermenilerin yaşadıkları alanlara kaydırmasınaneden oldu.31
1850’de Türkiye Misyonu ismini Ermeni Misyonu olarak değiştirdi ve daha sonra 1860’la doğru bu misyon ikiye ayrılarak GüneyErmeni Misyonu ve
Kuzey Ermeni Misyonu olarak faaliyetlerine devametti. Kuzey Ermeni Misyonu sınırları içerisinde İzmir, İstanbul, Trabzon,Erzurum, Tokat, Sivas,
Kayseri, Arapkir, Harput, Bahçecik merkezistasyonları ve bu istasyonlara bağlı 30 kadar dış istasyon yer almıştır.Güney Ermeni Misyonu’na ait
istasyonlar ise Antep, Maraş, Urfa,Antakya ve Halep şehirleridir. 1859 Amerikan Board’un istatistiklerinegöre bu istasyonlara bağlı 12 dış istasyon
teşkilatın kapsamına alınmıştır.1860 yılında misyon bölgelerinde yapılmış olan düzenleme ile AmerikanBoard, Anadolu’yu üç ana misyon bölgesine
bölerek Batı TürkiyeMisyonu, Doğu Türkiye Misyonu ve Merkezi Türkiye Misyonu şeklindetaksimat yapmıştır.32
Trabzon’dan Mersin’e doğru çekilecek bir hattın batısında kalan bölge Batı Türkiye Misyonu olarak tasarlanmıştır. BatıTürkiye Misyonu’na ait
istasyonlar, İstanbul, İzmir, Merzifon, Kayseri veSivas’tır. Sivas’ın güneyinden Halep’e ve Mersin’e çekilecek iki çizgiarasında kalan bölgeye ise
Merkez Türkiye Misyonu olarak belirlenmişve bu misyon içerisinde yer alan istasyonlar ise Antep, Maraş, Halep,Adana, Urfa ve Haçin (Saimbeyli)’dir.33
Bu bölgelerin doğusunda kalan bölgede ise Doğu Türkiye Misyonu teşkilatlanmıştır. Harput, Van,Erzurum, Bitlis ve Mardin bu misyonun önemli
istasyonlarıdır. Amerikan Board, Anadolu’da oluşturduğu bu üç misyon bölgesinin yanı sıra Osmanlı Topraklarında 1870 yılında yeni bir misyon
daha oluşturmuştur.34
31 Metin Hülagü, Osmanlıdan Cumhuriyete misyoner Ermeni, Terör ve Amerika Dörtgeninde Türkiye, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü Dergisi, Kayseri2001 S. 10, s. 67-68.
32 Gülbadi Alan, Amerikan Board’un Karadeniz ve Çevresindeki Teşkilatlanması…a.g.m., s. 67-93
33 Gürsoy Şahin,Türk Ermeni İlişkilerinin Bozulmasında Amerika Birleşik Devletleri Misyonerlerinin Rolü Üzerine İnceleme, Afyon Kocatepe
Universitesi Sosyla Bilimler Enstitü Dergisi,Afyon Haziran 2005 Cilt: 7, S.1,s. 188.
Bu yeni misyon Avrupa Türkiyesi Misyonu’dur. Bumisyonun sınırları Bulgaristan’ın kuzeyinden Makedonya veArnavutluk’a kadar uzanmaktadır.
Bu misyon içerisinde faaliyetgöstermiş olan istasyonlar ise Filibe, Manastır, Samakov ve Selanik’tir.Anadolu ve Balkanlarda örgütlenmeye devam
eden Amerikan Board, bir taraftan Suriye bölgesinde de Suriye Misyonu adı altında çalışmalarınıdevam ettirmektedir. Bu misyon bölgesinin
istasyonları ise Ortadoğu’nunönemli şehirleri olan Beyrut, Abeih, Tripoli ve Sidon’dur.35
Amerikan Board’un Osmanlı topraklarındaki faaliyetlerinin neölçüde geniş bir alana yayıldığını yukarıdaki misyon taksimatındagördük. Genellikle
her misyon alanında eğitim, sağlık ve din konusundaörgütlenme yoluna giden Amerikan Board, yüksek öğrenim veren bir kolejin, tam teşekküllü
bir sağlık kuruluşunun ve din eğitimi veren bir ilahiyat okuluna her misyon bölgesinin merkezinde yer vermiştir.36
Board’un Osmanlı topraklarında açmış olduğu kolejlere baktığımızda bunlardan en önemlilerinin İstanbul’da açılan Robert Koleji,Merzifon’da
açılan
Anadolu Koleji, Harput’ta açılan Fırat Koleji,İstanbul Amerikan Kız Koleji, Van’da açılan Amerikan Koleji, İzmir’deaçılan Uluslar arası Amerikan
Koleji, Antep’te açılan Merkezi TürkiyeKoleji ve Beyrut’ta açılan Suriye Protestan Koleji olduğunu görürüz.37
1850’de Osmanlı topraklarında Amerikalı misyonerlerin yönetimindeyedi kilise ve yedi okul varken bu sayı 1913’te 163 kilise ve 450 okulaulaştı.
Amerikan okullarına devam eden Osmanlı vatandaşlarının sayısı,1850’de 112 iken 1913’te 25,922’ye erişti. 1886 yılında Osmanlıİmparatorluğu’nda
sadece okullarda çalışan kadın erkek ABD’lilerinsayısı 254, Osmanlı’daki Amerikan kolejlerinin ve yüksek okullarının sayısı 35, yatılı kız okullarının
sayısı 27 idi. Daha düşük seviyedekiokulların sayısı ise 508 olup, öğrenim gören öğrenci sayısı 25,171’di.
34 İdris Yücel, a.g.e., s. 57
35 Yahya Bağçeci,Osmanlı Devletinde Amerikan Misyonerlerinin Ermeniler Arasında Eğitim Faaliyetleri, Turkish Studies, Volume ¾ Summer 2008,
s. 173-174.
36 Selçuk Akşin Somel, Osmanlı Ermenilerinde Kültür Modernleşmesi, Cemaat okullarıve Abdülhamit , Tarih ve Toplum Dergisi, Bahar 2007, Yeni Yaklaşımlar s. 10.
37 George Wasburn, Fifty Years in Constantinapol , Riverside Pres, Boston 1909, s. 54-55.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder