TEHCİR KARARI ÜZERİNE AMERİKA KAMUOYUNDA ERMENİ PROPAGANDASI BÖLÜM 2

TEHCİR KARARI ÜZERİNE AMERİKA KAMUOYUNDA ERMENİ PROPAGANDASI  BÖLÜM 2

Diplomatik savaş devam ederken öldürülen Ermenilerin sayısının 800.000’e ulaştığı haberleri yayımlanmaya başladı73. Burada özellikle dikkat 
edilmesi gereken konu öldürüldüğü iddia edilen Ermenilerin sayısıydı. ABD basınındaki haberlere göre öldürülen Ermenilerin sayısı on iki gün içerisinde 
450.000’den 800.000’e çıkmıştı. Yaşandığı iddia edilen vahşetlerden ise Enver Paşa sorumlu tutulmaktaydı. The Bemidji Daily Pioneer gazetesinin aktardığına 
göre; Enver Paşa Kızıl Sultan olarak anılan Abdülhamit’i bile geçerek Abdülhamit’in 30 senede öldürdüğünden daha fazlasını 30 günde öldürmüştü74. 
Vahşet iddiaları ile birlikte Almanya’nın Ermeni sorununa müdahale etmesi konusu halen ABD ve Avrupa gündemini meşgul ediyordu. Alman askeri 
yazar Ernst Von Reventlow eski İngiliz Büyükelçisi James Bryce’ın katliamları durdurmak amacıyla harekete geçmesi için ABD’ne yaptığı başvuruya bir 
makalesinde cevap verdi. Reventlow Türkiye’nin yaptıklarının sadece kendisini ilgilendirdiğini, başkaldırılara karşı yapılanların katliam ya da acımasızlık olarak 
değerlendirilemeyeceğini ifade ediyordu. Ayrıca Almanya’dan Ermenileri korumasının istendiğini ancak Almanya’nın şuanda yapması gereken tek şeyin 
müttefikinin yanında yer almak olduğunu açıklamalarına ekledi75. Almanya’nın Ermeni sorununda kendisine yapılan tekliflere karşılık vermemesi, Almanya’nın 
katliamları gizlediği yönünde yorumların yapılmasına da neden oluyordu76. Almanya’dan beklentiler sonlanmış olmalıydı ki Papa Sultana mektup 
göndererek katliamlarının durmasını istedi77. Resmi olmayan kaynaklardan alınan haberlere göre ise Sultan Ermeni sorununun sonlanması için Papaya söz 
vermişti78. ABD kamuoyu Ermeniler konusunda gösterilen çabalar sonrasında gelinen noktadan memnun değildi ve yapılan diplomatik girişimler tekrar 
değerlendirilmeye başlandı. Ermeni sorunu hakkında Türk yönetiminin verdiği sözleri çiğnediği ve bu durumun ABD ile olan ilişkilerini kopma noktasına kadar 
getirdiği konu edilmekteydi. Bu görüşler yayımlanırken ABD protestolarına cevap vermediği için Türkiye’ye atfen “Daha önemli işlerle çok meşgul” şeklinde 
diplomatik üsluptan uzak ve imalı ifadeler kullanılmaktaydı79.

Osmanlı Ermenilerinin gönüllü birlikleri kurarak Ruslarla birlik oldukları ve Türklere karşı savaştıkları bilinmekteydi. Avrupa ve ABD’nde artan Ermeni propagandası diğer ülkelerdeki Ermenilerin de Türklere karşı harekete geçmelerini sağladı. Diğer ülkelerdeki Ermeniler Osmanlı Ermenilerinin tek 
başlarına kendilerini savunamadıklarını değerlendirerek İngiltere, Mısır, İtalya, Fransa, Amerika ve Balkanlarda gönüllü Ermeni birlikleri oluşturmayı 
planlıyorlardı. Oluşturulacak Ermeni birliklerinin İtilaf devletleri ile birlikte Türklere karşı savaşmaları amaçlanmaktaydı80. Ermeni birlikleri teşkil edilmeye 
çalışılırken Türkler tarafından öldürüldüğü iddia edilen ve doğruluğunun sorgulanması gereken Ermeni ölüm haberleri basına yansımaya devam 
ediyordu. Aynı güne ait üç farklı Amerikan gazetesi öldürüldüğü iddia edilen Ermenilerin sayılarını birbirlerinden farklı olarak kamuoyuna yansıtıyorlardı. 
Medford Mail Tribune İstanbul’daki Ermeni patrikliğinin öldürülen ya da esir edilen Ermeni sayısının 850.000 olduğuna 200.000 Ermeni’nin ise Rusya’ya 
kaçtığına inandığını haber yapıyordu81. The Evening Herald haberinde “Bir milyona yakın Ermeni kesildi” başlığını kullanmıştı82. The Ogden Standard ise 
“Türkler bir milyonun üzerinde Ermeni’yi öldürdü” başlığıyla yaptığı haberde Türkiye’de savaştan önce 1.200.000 Ermeni’nin olduğunu ancak şuan Ermeni 
nüfusunun 200.000’i bulmadığı ifade ediliyordu83. ABD basını birbiri ile uyuşmayan, gerçekleri yansıtmayan ve Ermeni çıkarlarına hizmet eden haberleri kamuoyuna yansıtmaya devam ediyordu.

Katliam haberlerinin dışında ABD basınının yürüttüğü en büyük çalışmalardan biri ise Ermeniler için düzenlenen yardım kampanyalarının kamuoyuna duyurulmasıydı. Missouri Üniveritesi Ermeniler için yardım kampanyası düzenlemekteydi. Kampanyada kış mevsiminin yaklaştığı ve toplanacak yardımlarla Ermenilere giyecek ve yiyecek yardımı yapılacağı duyrulmaktaydı. Üniversite tarafından toplanan yardımlar Ermenilere gönderilmek üzere New York’taki Ermeni komitesine iletilecekti84. Yardım kampanyasına katılım sağlamak için “Kendimizi aynı zor durumun içerisinde düşünelim. Çoğumuz bir dolar arttırabiliriz ve o dolar bir hayatı kurtarmak için çok uzun bir yol gidecek” gibi ifadelerle Amerikalılar arasında vicdani bir sorumluluk yaratılmaya çalışılıyordu 85. Ermenilere yardım toplama faaliyetleri giderek yaygınlaşmıştı. Kadınların Şehir Organizasyonu Ermeniler için 5 Dolar yardım toplanması konusunu gündemine taşımıştı ve karara bağlamak için oylamaya sunmaktaydı 86.

Vahşet haberleri önceleri sadece Ermenileri konu alırken zaman içerisinde Amerikan okullarında da vahşet görüldüğü iddia edilmeye başlamıştı. 
Fırat Amerikan kolejinde dört profesörün öldürüldüğü varsayılmaktaydı. İddialara göre profesörler ölmeden önce işkence görmüşlerdi. Profesörlerin 
saç ve bıyıkları köklerinden söküldükten ve tırnakları kerpetenle çıkarıldıktan sonra öldürüldükleri ifade ediliyordu87. Merzifon’daki Amerikan kolejinde ise 
misyonerler üç günlük çaba sonrasında okuldan götürülen kafileyi takip etmek için izin almışlardı. Kafilede kızlar diğerlerinden ayrılarak güneye sevk edilmişler 
ve Sivas’a vardıklarında bir binaya yerleştirilmişlerdi. Amerikalı iki genç bayan ikna güçlerini ve para kullanarak kızların Merzifon’a geri götürülmelerine izin 
almışlardı88. ABD’nin Fırat kolejine büyük yatırımlar yapmış olduğu, Türklerin koleji boşaltmalarından sonra ABD’nin mali kaybının çok büyük olduğu da 
aktarılan diğer bilgiler arasındaydı89.

ABD kamuoyunda Ermeni konusu tam anlamı ile bir misyonerlik ve sosyal sorumluluk projesi haline gelmişti. Amerikan Misyonerler Birliği Sekreteri 
ve Ermeni Yardım Komisyonu Başkanı James L.Barton ABD hükümetine Ermeni sorunu ile ilgili görüş bildirmişti. Barton bildirisinde katliamlar durur durmaz 
Ermeni köylerini yeniden yapılandırmaya hazır olduklarını ifade ediyordu90. Barton ABD hükümetine bu teklifi sunarken ABD kamuoyunda şahıslar, 
organizasyonlar ve kurumlar Ermenilere yardım toplamak için birbirleri ile yarışır hale gelmişlerdi. Missouri Üniversitesinin devam ettirmekte olduğu 
Ermeni yardım kampanyasının bir benzeri Illinois Üniversitesi tarafından başlatılıyordu91. Federal Kiliseler Konseyi Ermenileri kardeşleri olarak 
nitelerken Ermenilere karşı büyük sempati beslediklerini ifade etmekteydi92. 

Missouri Üniversitesinde ekonomi öğretmenliği yapan Leon Ardzrooni Ermeni sorunu hakkında bir forum düzenlemekte93, üniversitedeki Rum topluluğu ise 
gelirleri Ermeni yardım kampanyasına aktarılacak olan bir eğlence düzenlemeyi planlamaktaydı94. Hıristiyan İşçiler Birliği olağan toplantısında, belirlenecek bir 
kilisede Şükran günü töreni düzenlenmesi ve törende toplanacak yardımların Ermenilere göndermesi kararı alınmıştı95. Ermenilere yardım konusu o kadar 
yayılmıştı ki Waikiki sakinleri Ermenilere yardım için Bayan Westervelt’in bahçesinde dondurma, şeker ve çay satışı yapacaklarını duyuruyorlardı96.

ABD’ndeki Ermeni propagandası hız kesmeksizin devam ederken Osmanlı yönetimi tarafından “25 Kasım 1915’ten itibaren vilayetlere gönderilen 
emirlerle, kış mevsimi dolayısıyla sevkiyatın geçici olarak durdurulduğu bildirilir”97. Osmanlı Devleti sevkiyatları durdurmuş olsa da ABD yönetimin Ermenilere müdahale etmesini amaçlayan propagandalar devam ediyordu. Propagandalar devam etse de ABD yönetimi kendisine Ermeni sorununa müdahaleyi esas alan bir siyaset belirlemedi. Ermenistan ve Suriye’ye Yardım Komitelerinin düzenleyeceği toplantıya destek vermesi için Roosevelt’e davet gönderilmişti. Roosevelt kendisine yapılan davete katılmaz iken toplantıda sunulması için bir mektup gönderdi. Roosevelt mektubunda ABD’nin Ermeni sorununa müdahale etmesini isteyenlerin Belçika ve Meksika’da yaşanan benzer olaylara karşı tepkisiz kaldıklarını ifade ediyordu. Ermeniler ile ilgili görüşlerin savaşın başlaması sonrasında gündeme getirildiğini belirten Roosevelt, Almanya gibi saldırgan ve kendilerine Meksika gibi komşu olmayan Türkiye’nin Ermeni 
sorunu konusunda politik ve gerçek anlamda kınanmasını yeterli buluyordu98. ABD yönetiminin Ermeni sorununa doğrudan müdahale etmeyeceğini ifade 
etmesi ve geçici de olsa Osmanlı Devletinin tehcir uygulamasını durdurduğunu açıklaması Ermeni sorununun ABD kamuoyu gündeminden hızla düşmesine 
neden olmuştu. Türk topraklarında yaşayan Ermenilerin sayısının 2.000.000 olduğunu ve bu nüfusun en az yarısının katledildiğini iddia eden haberler 
basına yansısa da bu haberler ABD kamuoyunda beklenen hareketliliği yaratmadı99. Osmanlı Devleti geçici olarak durdurduğu tehcir uygulamasını 
21 Şubat 1916’da yayınladığı karar ile tamamen uygulamadan kaldırdı ve ABD kamuoyunun Ermeni sorununa olan ilgisi giderek azaldı100. 

Sonuç,

ABD ile Osmanlı İmparatorluğu arasında imzalanan ticaret anlaşması sonrasında ABD’nin Osmanlı Ermenileri ile olan ilişkilerinde artış gözlemlenmişti. 
Aynı dönemde ABD ile Ermeniler arasında kurulan ticaret bağlantıları sayesinde ABD’ne önemli miktarda Ermeni göçü gerçekleşmişti. ABD’ne göç eden ve 
yerleşen Ermeniler, oluşturdukları ekonomik gücün yardımıyla çıkarları doğrultusunda kitleleri harekete geçirebilen etkili bir topluluk halini almışlardı. 
ABD-Ermeni ilişkilerinin başlamasından yaklaşık yüzyıl sonra I. Dünya Savaşı çıkmış ve savaş Osmanlı Devletini de içerisine çekmişti. Yaşanan savaş ortamı 
içerisinde bağımsızlık hayalleri kuran Ermenilerin diğer devletlerle işbirliği yaparak Osmanlı Devletine karşı ayaklanmaları, Osmanlı Devletini tehcir kararını almaya mecbur bırakmıştı. ABD’nde savaşın başlangıcından itibaren Osmanlı Devletine karşı yürütülen Ermeni propagandası ise tehcir kararı sonrasında yoğunluğunu bir kat daha arttırmıştı. Ermeni propagandalarında kullanılan bilgilerin temelini doğrulukları şüpheli olan bireysel raporlar oluşturmaktaydı. Yaşandığı iddia edilen olaylar abartılı ve vahşet unsurları içeren ifadelerle kamuoyuna aktarılmıştı. Ermeni propagandası ile ABD yönetimi siyasi, 
ekonomik ve dini açılardan etki altında bırakılmaya çalışılarak ABD’nin Ermeni sorununa doğrudan müdahalesi hedeflenmişti. Belirli dönemlerde Ermeni 
propagandaları ABD kamuoyunu esir almış olsa da ABD yönetimi kendisinden beklendiği gibi Ermeni sorununa doğrudan müdahaleye yanaşmamıştı. Osmanlı 
Devletinin tehcir uygulamasını sonlandırması ve ABD’nin Ermeni sorununa müdahaleden kaçınması, Ermeni propagandasının etkinliğini kaybederek ABD 
kamuoyu gündeminden düşmesine neden olmuştur. 

DİPNOTLAR;

1 Şenol Kantarcı, Amerika Birleşik Devletlerinde Ermeniler ve Ermeni Lobisi, Lalezar Kitabevi, Ankara, 2007, s.49.
2 Esra Danacıoğlu,“Osmanlı İmparatorluğu’nda Amerikan Board Okulları ve Ermeniler”, ÇTTAD, C.3, S.9-10, 2000, s.135.
3 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yay., İstanbul, 1976, s.608.
4 Hikmet Özdemir, Kemal Çiçek, Ömer Turan, Ramazan Çalık,Yusuf Halaçoğlu,Ermeniler Sürgün ve Göç,TTK Yay., Ankara, 2010, s.58.
5 The Sun, 2 Mayıs 1915, s.3.
6 The Ogden Standard, 5 Mayıs 1915, s.5.
7 The Sun, 8 Mayıs 1915, s.7
8 El Paso Herald, 10 Mayıs 1915, s.1.
9 Eastern Utah Advocate, 7 Mayıs 1915, s.2.
10 Medford Mail Tribune, 7 Mayıs 1915, s.8.
11 Henry Morgenthau,Büyükelçi Morgenthau’nun Öyküsü, (Çev.Atilla Tuygan), Belge Yay., İstanbul, 2005, s.107. 
12 The Ogden Standard, 12 Mayıs 1915, s.10.
13 Henry Morgenthau, a.g.e., s.107. 
14 Evening Public Ledger, 13 Mayıs 1915, s.2.
15 El Paso Herald, 17 Mayıs 1915, s.3.
16 Kemal Arı, Birinci Dünya Savaşı Kronolojisi, ATESE Yay., Ankara, 1997, s.145.
17 New York Tribune, 18 Mayıs 1915, s.4.
18 The Sun, 24 Mayıs 1915, s.2.
19 The Washington Herald, 26 Mayıs 1915, s.7.
20 Evening Public Ledger, 29 Mayıs 1915, s.8.
21 Türk-Ermeni İtilafı Belgeler, TBMM Sanat ve Yayın Kurulu Yay., Ankara, 2007, s.74.
22 The Washington Herald, 6 Haziran 1915, s.1.
23 The Sun, 12 Haziran 1915, s.2.
24 New York Tribune, 28 Haziran 1915, s.2.
25 Honolulu Star Bulletin, 03 Temmuz 1915, s.17.
26 New York Tribune, 12 Temmuz 1915, s.2.
27 Omaha Daily Bee, 13 Temmuz 1915, s.1.
28 Hopskinsville Kentuckian, 15 Temmuz 1915, s.1.
29 Kemal Arı, a.g.e., s.163.
30 The Sun, 23 Temmuz 1915, s.3.
31 Recep Karacakaya, Kaynakçalı Ermeni Meselesi Kronolojisi(1878-1923), T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yay., İstanbul, 2001, s.128.
32 Omaha Daily Bee, 27 Temmuz 1915, s.4.
33 The Washington Times, 2 Ağustos 1915, s.10.
34 New York Tribune, 2 Ağustos 1915, s.2.
35 Evening Public Ledger, 2 Ağustos 1915, s.1.
36 Zeytun Ermenileri Hınçak komiteleri ile birlikte hareket ederek itilaf devletlerinin işgallerini kolaylaştırmak için isyanlar çıkartmışlar, askeri birliklere saldırmışlar ve haberleşme hatlarına zarar vermişlerdi. Bkz.: Azmi Süslü, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, Yüzüncü Yıl Üniv. yay., Van, 1990, s.71-72. İsyan hareketleri sonrasında  Zeytun Ermenilerinin tehcir uygulamasına tabii tutulmaları ise ABD basınında Türklerin Ermenilere zulmü olarak gösterildi. 
37 The Washington Times, 2 Ağustos 1915, s.1.
38 New York Tribune, 11 Ağustos 1915, s.6.
39 The Intelliger, 12 Ağustos 1915, s.1.
40 Evening Public Ledger, 13 Ağustos 1915, s.1.
41 New York Tribune, 22 Ağustos 1915, s.2.
42 New York Tribune, 22 Ağustos 1915, s.2.
43 The Sun, 2 Ağustos 1915, s.2.
44 New York Tribune, 28 Ağustos 1915, s.6.
45 The Washington Herald, 5 Eylül 1915, s.10.
46 The Washington Herald, 5 Eylül 1915, s.1.
47 New York Tribune, 6 Eylül 1915, s.7.
48 Evening Public Ledger, 9 Eylül 1915, s.6.
49 The Public Ledger, 11 Eylül 1915.
50 The Washington Herald, 12 Eylül 1915, s10.
51 The Washington Times, 14 Eylül 1915, s.9.
52 The Washington Herald, 16 Eylül 1915, s.10.
53 The Sun, 16 Eylül 1915, s.5.
54 The Intelleger, 21 Eylül 1915, s.4.
55 Medford Mail Tribune, 21 Eylül 1915, s.3.
56 Omaha Daily Bee, 21 Eylül 1915, s.2.
57 The Tacoma Times, 22 Eylül 1915, s.8. 
58 The Logan Republican, 23 Eylül 1915, s.3. 
59 New York Tribune, 24 Eylül 1915, s.1.
60 Evening Public Ledger, 23 Eylül 1915, s.12.
61 The Washington Times, 24 Eylül 1915, s.7.
62 The Evening Herald, 24 Eylül 1915, s.1.
63 The Bemidji Daily Pioneer, 25 Eylül 1915, s.1.
64 The Evening World, 24 Eylül 1915, s.2.
65 The Sun, 26 Eylül 1915, s.6.
66 The Evening Herald, 29 Eylül 1915, s.1.
67 The Tacoma Times, 29 Eylül 1915, s.8.
68 The Sun, 1 Ekim 1915, s.3.
69 Evening Public Ledger, 2 Ekim 1915, s.4.
70 El Paso Herald, 4 Ekim 1915, s.1.
71 The Day Book, 2 Ekim 1915.
72 The Intelligencer, 5 Ekim 1915, s.4.
73 Evening Public Ledger, 6 Ekim 1915, s.1.
74 The Bemidji Daily Pioneer, 8 Ekim 1915, s.5.
75 Honolulu Star Bulletin, 11 Ekim 1915, s.9.
76 El Paso Herald, 11 Ekim 1915, s.12.
77 New York Tribune, 11 Ekim 1915, s.2
78 The Day Book, 13 Ekim 1915, s.4.
79 Omaha Daily Bee, 15 Ekim 1915, s.6.
80 El Paso Herald, 19 Ekim 1915, s.2.
81 Medford Mail Tribune, 21 Ekim 1915, s.1.
82 The Evening Herald, 21 Ekim 1915, s.1.
83 The Ogden Standard, 21 Ekim 1915, s.7.
84 University Missourian, 25 Ekim 1915, s.1.
85 University Missourian, 26 Ekim 1915, s.2.
86 University Missourian, 27 Ekim 1915, s.1.
87 The Day Book, 1 Kasım 1915.
88 The Sun, 6 Kasım 1915, s.3.
89 University Missourian, 7 Kasım 1915, s.7.
90 The Washington Times, 11 Kasım 1915, s.4.
91 University Missourian, 14 Kasım 1915, s.5.
92 The Washington Herald, 14 Kasım 1915, s.10. 
93 University Missourian, 15 Kasım 1915, s.3.
94 University Missourian, 15 Kasım 1915, s.1.
95 Bisbee Daily Review, 16 Kasım 1915, s.5.
96 Honolulu Star Bulletin, 26 Kasım 1915, s.1.
97 Yusuf Halaçoğlu, Ermeni Tehciri, Babıali Kültür Yay., İstanbul, 2011, s.103.
98 The Washington Times, 1 Aralık 1915, s.13.
99 New York Tribune, 15 Aralık 1915, s.16.
100 Yusuf Halaçoğlu, a.g.e., s.103.

KAYNAKÇA;

Gazeteler;

Arizona Sentinel Yuma Southwest

Bisbee Daily Review

Burlington Weekly Free Press

Clinch Valley News

Corpus Christi Caller and Daily Herald

Dakota County Herald

Durant Weekly News

Eastern Utah Advocate

El Paso Herald

Evening Public Ledger 

Goodwin’s Weekly

Graham Guardian

Honolulu Star-Bulletin

Hopkinsville Kentuckian

Iron County Record

Kentucky Irish American

Keowee Courier

Medford Mail Tribune

Mexico Missouri Message

Monroe City Democrat

New Ulm Review

New-York Tribune

Omaha Daily Bee

Perrysburg Journal

Scott County Kicker

St. Johns Review

Tensas Gazette

The Adair County News

The Alliance Herald

The Anderson Daily Intelligencer

The Appeal

The Beaver Herald

The Bee

The Bemidji Daily Pioneer

The Breckenridge News

The broad Ax

The Caldwell Watchman

The Central Record

The Colfax Chronicle

The Columbus Courier

The Day Book

The De Soto County News

The Democratic Banner

The Evening Herald

The Evening World

The Garden Island

The Hartford Herald

The Hartford Republican

The Intelligencer

The Interior Journal

The Kansas City Sun

The Labor Journal

The Logan Republican

The Madison Journal

The Mahoning Dispatch

The Maui News

The Mt. Sterling Advocate

The North Platte Semi-Weekly Tribune

The Ogden Standard

The Ontario Argus

The Princeton Union

The Public Ledger

The Red Cloud Chief

The Rice Belt Journal

The St. Joseph Observer

The Sun

The Tacoma Times

The Times-Herald

The Tomahawk

The True Democrat

The Tulsa Star

The Washington Herald

The Washington Times

The Watchman and Southron

The Weekly Tribune and The Cape County Herald 

Tombstone Epitaph

University Missourian

Vermont Phoenix

Warren Sheaf

Weekly Journal-Miner

II. Kitap ve Makaleler,

ARI, Kemal, Birinci Dünya Savaşı Kronolojisi, ATESE Yay., Ankara, 1997.

BATMAZ, Şakir, “Miliyetçilik, Bağımsızlık, Ermeniler, Osmanlı Devleti ve Amerikan Misyonerleri”, II. Uluslararası Sosyal Araştırmalar 
Sempozyumu, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler, C.IV, Erciyes Üniversitesi Yay., Kayseri, 2009.

DANACIOĞLU,Esra,“Osmanlı İmparatorluğu’nda Amerikan Board Okulları ve Ermeniler”,Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C.III, S.9-10, 2000.

HALAÇOĞLU, Yusuf , Ermeni Tehciri, Babıali Kültür Yay., İstanbul, 2011., Ermeni Tehciri ve Gerçekler (1914-1918), Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 2001.

İLTER, Erdal, Ermeni Propagandasının Kaynakları, Kamu Hizmetleri Araştırma Vakfı Yay., Ankara, 1994.

KANTARCI, Şenol, Amerika Birleşik Devletlerinde Ermeniler ve Ermeni Lobisi, Lalezar Kitabevi, Ankara, 2007.

KARACAKAYA, Recep, Kaynakçalı Ermeni Meselesi Kronolojisi (1878-1923), T.C.Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi 
Daire Başkanlığı Yay., İstanbul, 2001. 

MORGENTHAU, Henry, Büyükelçi Morgenthau’nun Öyküsü, (Çev.Atilla Tuygan),Belge Yayınları, İstanbul, 2005.

OĞUZ, Mevlüt, Anadolu’nun Fethi Türk Ermeni İlişkileri ve Kilise(1018-1923),Bayrak Yay.,İstanbul, 2004.

ÖZDEMİR, Hikmet, Kemal ÇİÇEK, Ömer TURAN, Ramazan ÇALIK, Yusuf HALAÇOĞLU, Ermeniler Sürgün ve Göç, TTK Yay., Ankara, 2010.

SEVİNÇ, Necdet, Arşiv Belgeleriyle Tehcir Ermeni İddiaları ve Gerçekler, Bilgeoğuz Yay., İstanbul, 2010.

SÜSLÜ, Azmi, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yay.,Van,1990.

Türk-Ermeni İtilafı Belgeler, TBMM Sanat ve Yayın Kurulu Yay., Ankara, 2007.

URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yay., İstanbul, 1976.


***