XIII. Sonuç
Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra bağımsızlığını ilan eden Ermenistan bağımsızlık sürecinde kısa bir süre Rusya karşıtı politika izlese de daha sonra Rusya ile ilişkilerine önem vermiş, özellikle ekonomik ve askeri desteğine ihtiyaç duymuştur. Ancak bölge devletlerinden Azerbaycan ve Gürcistan Rusya’nın kontrolünden çıkarak batı yanlısı politika izlemiş, demokratik değerlere önem vermiş ve uluslararası sisteme entegre olmak için girişimlerde bulunurken, Ermenistan siyasi elitine Ermeniler ve Ermenistan’ın Rusya’nın desteği olmadan varlığına devam edemeyeceği görüşü hakim olmuştur. Ermenilerin bu görüşü benimsemelerindeki en önemli etkenler; bağımsızlık sonrası ciddi ekonomik sorunlarla karşılaşması, Dağlık Karabağ Savaşı’na başlamaları, Türkiye’ye yönelik toprak iddiasında bulunmaları ve sözde soykırım propagandası ve komşu devletlerin toprakları hesabına genişleme politikaları ile açıklanabilir. 1980’li yılların sonlarından itibaren genişleme politikasını uygulamaya başlayan Ermenistan bölge istikrarını ve güvenliğini ciddi şekilde tehdit etmiştir. Azerbaycan ve Gürcistan’ın BDT’ye üye olmalarına rağmen, Rusya ile ilişkilerinde mesafeli davranarak, ekonomik ve siyasi açıdan Rusya’ya olan bağımlılıktan kurtulmaya çalışmış, Ermenistan ise tam karşıt bir politika izleyerek kendisini Kafkasya’da gelişen ekonomik ve siyasi gelişmelerin dışına itmiştir. Ermenistan batı sermayesinin bölgeye gelmesinden sonra ciddi anlamda bir canlılık kazanan bölge ekonomisinin avantaj ve fırsatlarını iyi değerlendirememiştir.
1991’de Ermenistan’ın ilk devlet başkanı seçilen Petrosyan yönetimi, Karabağ Savaşı ve Türkiye’den algıladığı tehdit nedeniyle Rusya ile askeri ve siyasi işbirliğine öncelik vermiş, Rus ordusunun ülkede konuşlanması için bir dizi anlaşmalar imzalamıştır. 1996 yılına kadar Rusya ile askeri ve ekonomik işbirliğinin gerekliliğine inanan Petrosyan, daha sonra Rusya ile yaptıkları işbirliği sonucunda bölgesel ve uluslararası gelişmelerin dışında kaldıkları kanaatine varmış ve Rusya ile ilişkilerinin gözden geçirilmesi gerektiğine inanmış, ancak Rusya’nın muhalefeti desteklemesi ve baskısı sonucunda istifa etmek durumunda kalmıştır.
1998’de devlet başkanı seçilen Koçaryan, Petrosyan yönetiminin son dönemlerinde ciddi sorunlar yaşadığı Rusya ile ekonomik, askeri ve siyasi ilişkilerini hızlı bir şekilde geliştirmeye çalışmıştır. Petrosyan döneminde Rusya ile imzalanmış askeri ve ekonomik anlaşmalar yenilenmiş veya süresi uzatılmıştır. Özellikle Dağlık Karabağ konusunda Rusya’nın siyasi ve askeri desteğini alan Ermenistan, Rusya’nın bütün isteklerini kabul etmek zorunda kalmıştır. Özellikle Rusya’ya olan enerji bağımlılığı Ermenistan’ın Rusya karşısında manevra etme alanını oldukça sınırlamıştır. Rusya’ya olan borcunu ödeyemeyen Ermenistan ülke için stratejik önem taşıyan sivil ve askeri-sanayi tesislerini Rusya’ya devretmek zorunda kalmıştır. Rusya ve Ermenistan, ilişkilerini stratejik olarak nitelendirseler de Rusya zaman zaman Ermenistan’a doğalgaz ve petrol vermeyi belirli sürelerle durdurmuş, vergilendirmede yaşanan sorunlar nedeniyle iki ülke arasındaki ticareti sınırlamıştır.
Ermenistan ve Rusya’nın çeşitli vesilelerle dile getirdikleri stratejik işbirliği Ermenistan’dan daha çok Rusya’nın çıkarlarına hizmet etmektedir. Rusya, Ermenistan’ı bölgedeki askeri üssü, Azerbaycan ve Gürcistan’a baskı aracı olarak kullanmaktadır. Ermenistan 1991’den itibaren bölge devletleri ile olan tarihi sorunlarını gündeme taşıyarak kendisini yalnızlığa itmiş ve dış politikasında Rusya’ya özel bir ayrıcalık tanımıştır.
Yaklaşık iki milyon Ermeninin Rusya’da yaşaması da Ermenistan’ın Rusya’ya bağımlı kalmasını sağlamaktadır. Zira bu göçmen kitlesi hem Ermenistan‘a ciddi miktarda kaynak aktarmakta hem de Rusya’da lobi çalışmaları yapmaktadır. Rusya’daki Ermeni diasporasının devlet yöneticileri üzerinde ciddi etkisinin olduğu söz konusu olmasa da özellikle Dağlık Karabağ ve Türkiye karşıtı konularda başarılı sonuçlara ulaşmışlardır.
Dağlık Karabağ Savaşı’nda Rusya’nın Ermenistan’a destek vermesi ve Rusya’nın Karabağ Ermenilerinin fiili bağımsızlığının tek garantörü olduğunu bilen Ermenistan yöneticileri Rusya ile ilişkilerini kopararak son 15 yılda elde ettikleri siyasi ve askeri başarılarını tehlikeye düşürmek istememektedir. Rusya ile yaklaşık 300 yıllık bir işbirliği tarihine sahip Ermenistan’ın kısa sürede Rusya’nın siyasi, ekonomik ve askeri etkisinden kurtulması mümkün değildir. Ermenistan’ın bağımsızlık sonrası şekillenen dış politikasına dikkat edildiğinde Petrosyan iktidarının son yıllarında Rusya’nın etkisinden kurtulma çabalarının olmasına rağmen, Koçaryan ikili ilişkilerin geliştirilmesine çalışmış, Ermenistan’ın ekonomik, siyasi ve askeri politikasında Rusya’ya özel bir yer vermiştir. Ermenistan’ın bağımsızlık sonrası dış politikasını analiz ederken Rusya’nın bu özelliğini uzun zaman kaybetmeyeceği görülmektedir.
EK 1
Ermenistan’da 102. Rus Askeri Üssüne Bağlı Olarak Konuşlanan Askeri Birliklerin Numaraları ve Yerleştikleri Adresler.
Sıra numarası
|
Askeri üslerin numarası
|
Yerleştiği bölge
|
1
|
Askeri üs No1
|
Gümrü, Büyük Kale
|
2
|
Askeri üs No 2
|
Gümrü, Kirpiç sok.
|
3
|
Askeri üs No 3
|
Gümrü, Kars yolu
|
4
|
Askeri üs No 5
|
Gümrü, Bulvar sok.
|
5
|
Askeri üs No 6
|
Gümrü, Çerkesdzor sok.
|
6
|
Askeri üs No 8
|
Gümrü, Şirakaçi sok.
|
7
|
Askeri üs No 9
|
Gümrü, Ozanyan sok/1
|
8
|
Askeri üs No 5
|
Gümrü, Plehanov sok/20
|
9
|
Askeri üs No 21
|
Gümrü, Sverdlov sok/222
|
10
|
Askeri üs No 16
|
Gümrü, Kamo sok/46
|
11
|
Askeri üs No 56
|
Gümrü,Bulvar sok.
|
12
|
Askeri üs No 57
|
Gümrü, Bulvar sok.
|
13
|
Askeri üs No 1
|
Ahuryan ili, Ovuni köyü
|
14
|
Askeri üs No 1
|
Ahuryan ili, Açik köyü
|
15
|
Askeri üs No 1
|
Ahuryan ili, Azatan köyü
|
16
|
Askeri üs No 1
|
Aragats ili, Kervansaray köyü
|
17
|
Askeri üs No 2
|
Aragats ili, Gehadzor köyü
|
18
|
Askeri üs No 1
|
Ahuryan ili, Keti köyü
|
19
|
Askeri üs No 54
|
Erivan, Kenakeri sok/54
|
20
|
Askeri üs No 1
|
Eşterek/Egvard
|
21
|
Askeri üs No 41
|
Erivan, Orbeli sok/29
|
22
|
Askeri üs No 63
|
Erivan, Şiraki/24 Babayan sok/4
|
23
|
Askeri üs No 58
|
Erivan, Babayan sok/4
|
24
|
Askeri üs No 3
|
Nubaraşen kasabası
|
25
|
Askeri üs No 4
|
Nubaraşen kasabası
|
26
|
Askeri üs No 52
|
Erivan, Ayvazovski sok/13
|
27
|
Askeri üs No 60
|
Erivan, Arinderd çıkmazı
|
28
|
Askeri üs No 61
|
Erivan, Araratyan sok.
|
29
|
Askeri üs No 1
|
Kafan ili Ohtar köyü
|
Kaynak: Marat Kenjetaev, ‘Oboronnaya Promışlennost Respubliki Armeniya,’ http://cast.ru/russian/publish/1997/oct-dec/ind_app.html
Kaynakça
Kitaplar
Cemalettin Taşkıran, Geçmişten Günümüze Karabağ Meselesi, Ankara, 1995, Genelkurmay Yayınevi, s. 240.
Eduard Oganisyan, Vek Borbı, Feniks yayınevi, Münhen-Moskova 1991, I. ve II. Cilt.
Elçin Ahmedov, Ermenistan’ın Azerbaycan’a Saldırması ve Uluslararası Örgütler, Bakü 1998, s. 12.
Eldar İsmayılov ve.b., Azerbaycan Tarihi, Öğretmen Yayınevi, Bakü, 1995, s. 311.
Fahrettin Çiloğlu, Rusya Federasyonu’nda ve Transkafkasya’da Etnik Çatışmalar, İstanbul, Sinatle, 1998, ss. 151-152.
Gerard J. Libaridyan, Ermenilerin Devletleşme Sınavı, İstanbul, İletişim Yayınevi, I. Baskı, 2001, s. 24.
Manvel Sarkisyan, Politiçeskie Problemı Kavkaza i Armenii, Ermenistan Milli ve Stratejik Araştırmalar Merkezi Yayını, Erivan 1998, s. 11.
Nazim Cafersoy, Eyalet Merkez Düzeyinden Eşit Statüye:Azerbaycan-Rusya İlişkileri, ASAM Yayınları 2000, Ankara Çalışmaları Dizisi No 1, ss. 13-14.
Osman Metin Öztürk, Rusya Federasyonu Askeri Doktrini, ASAM Yayınları, Ankara 2001, Rusya-Ukrayna Araştırmaları Dizisi-2, s. 36.
Sergey Şakaryants, Politika Postsovetskoy Rossii Na Kavkaze i Ee Perspektivı, Ermenistan Stratejik ve Milli Araştırmalar Merkezi Yayınları, Erivan 2001, s. 47.
Vardan Parsamyan, İstoriya Armyanskogo Naroda 1801-1900 g, Erivan, Hayastan Yayınevi, 1972, s. 64.
Yurii Pompeev, Krovavıy Omut Karabakha, Bakü, Azerbaycan Yayınevi, 1992, s. 20.
Zdravamıslova. A. E, Paradigmı zapadnoy soçiologii obşestvennıx dvijenii, SPb., Moskova 1993. s. 80
Makaleler
Çikadze, Elena Çikadze, Armyane Peterburga: Ot Obşestvennogo Dvijeniya k Obşinnım İnstitutam, Planetı Diasporı, Moskova, No 1-2,s. 204.
Dina Malışeva, ‘Problemı Bezopasnosti Na Kavkaze,’
Edişer Hoştariya-Brosse, ‘Kavkazskiy Politiçeskiy Uzel v Proşlom i Nastoyaşem,’
http://www.ca-c.org/online/2001/journal_rus/cac-05/08.kosru.shtml
İstoriya Armyanskogo Obşestva
http://artsakh.al.ru/obshina.htm.
Grunin. V. F, Azerbaydjan: Etot Nelegkiy Suverenitet,
Gyulşen Paşayeva, ‘Sistema Regionalnoy Bezopasnosti Yujnogo Kavkaza: Mifı i Realnost,’
http://www.ca-c.org/online/2001/journal_rus/cac-01/03.pashr.shtml
Hasan Kanbolat, Gökçen Ekici, 21. Yüzyıl Başında Kafkasya’da İşbirliği Arayışları ve Ekonomik Boyutları, Jeo Ekonomi, Cilt: 2, sayı: 2-3, Yaz/Sonbahar 2000, ss.31-37.
Hatem Cabbarlı, ‘Bağımsızlık Sonrası Ermenistan’ın Enerji Politikası’, Avrasya Dosyası (Enerji Özel), Bahar 2003, Cilt: 9, Sayı: 1, ss. 250-252.
Hatem Cabbarlı, ‘Ermenistan’da 19 Şubat 2003 Tarihli Cumhurbaşkanlığı Seçimleri: Koçaryan’la Devam mı?, Stratejik Analiz, Sayı: 30, Ekim 2002, ss. 25-27.
Hatem Cabbarlı, ‘Geçmişten Günümüze Ermenistan’da Azerbaycan Türkleri,’ Ermeni Araştırmaları dergisi, Ankara, Aralık 2001-Ocak, Şubat 2002, Sayı: 4, s. 139.
İvanov, E. M, ‘Ekonomiçeskoe Sotrudniçestvo Armenii s Rossiey’, Der: Kojokina E. M, Armenia: Problemı Nezavisimogo Razvitiya, , Moskova 1998, s. 295.
Mahmut Niyazi Sezgin, ‘Geçiş Sürecinde Ermenistan Ekonomisinin Değerlendirilmesi’, Stratejik Analiz, Sayı: 28, Ağustos 2002, ss. 45-53.
Marat Kenjetaev, ‘Oboronnaya Promışlennost Respubliki Armeniya,’
http://cast.ru/russian/publish/1997/oct-dec/1.html
Mesut H. Çaşın, ‘Ermenistan Silahlı Kuvvetleri’, Avrasya Dosyası, Cilt: II, Sayı:4, Sonbahar 1995-96, s. 54.
Mityayev. V. G, ‘Karabaxskiy Konflikt v Kontekste Mejdunarodnıh Otnoşenii,’ Der: Kojokina E. M, Armenia: Problemı Nezavisimogo Razvitiya, , Moskova 1998s. 488.
Tamara Poloskova, ‘Armyanskaya Diaspora v Rossii.’ www.armenia.ru.
Polyakov N, Rossiya-Armeniya: Sostayanie i Prespektivı Razvitiya Torgovo-Ekonomiçeskih Otnoşenii, Vneşnaya Torgovlya, Moskova, 1996, No: 10-11, s. 23.
Ruben Şugaryan, ‘Stabilnost Na Kavkaze: Vosem Printsipov Regionalnogo Sotrudniçestva,’ ttp://www.ca-c.org/online/2001/journal_rus/cac-01/01.shugr.shtml
Sinan Oğan ve Hasan Kanbolat, ‘Kafkasya Terazisi’nde Yeni Dengeler: Putin’in Azerbaycan Ziyareti,’ Stratejik Analiz, Sayı: 10. Şubat 2001, s. 37.
Susanna Petrosyan, ‘Rossiya-Armenia-İran: Dialog Tsivilaztsii
Tişşenko. G, ‘Voorujennıe Silı i Voenno-Politiçeskiy Kurs Armenii’, Der: Kojokina E. M, Armenia: Problemı Nezavisimogo Razvitiya, , ss. 558-559.
Vardan Khaçaturyan, ‘Stanovlenie Armyanskikh Koloniy v Rossii,’ Planeta Diasporı, Moskova 2000, Sayı: 1-2, s. 80.
İnternet Adresleri
http://www.karabakh.org/?id=3004&item=1
http://www.avsam. org/gunlukbulten/
http://www.armenianembassy.ru./arsen.html
http://www.iatp.irex.am/grants/artsakh/nakhichevan.htm
http://www.525ci.com/2002/12/21/read.php?m=1&id=4
http://www.rambler.ru/db/news/msg.html?mid=1377063&s=11
http://www.dangerdav.narod.ru/htm_files/armenianinformation.htm
www.armenianews. narod.ru.
http://www.armenia.ru/history/history.php3?page=sinderov
http://www.mpa.ru:8081/analytics/issue.php?id=223
http://www.mpa.ru:8081/analytics/issue.php?id=102 http://www.day.az/view.php?id=2077
http://www.parliament.am/hdoc/Laws/ru/pasht1.html
http://www.aviaport.ru/news/Aviation/4028.html
http://www.e-jurnal.ru/p_bzarub-st-12.html
http://www.eurasia.ru/contry.cgi?d=2
http://www. Armenianembassy.ru/arsen.html
http://www.russiajournal.com/start/politics/article_67_3106.htm
http://www.ln.mid.ru/nsrsng.nsf/6bc38aceada6e44b432569e700419ef5/432569d800022146643256c4d00326374?OpenDocument
http://armenianhous.org/zolyan/nf-ru/karabakh/4.html
http://www.azg.am/start.pl?lang=TR&num=2003052104
http://www.azg.am/_TR/20011201/2001120104.shtml
http://www.azg.am/start.pl?lang=TR&num=2003100805
http://www.azg. am//start.pl?lang=TR&num=2003100701
http://www.azg.am/start.pl?lang=TR&num=2003100902
http://www.mpa.ru:8081/analytics/issue.php?id=223
http://lcwb2.loc.gov.
http://www.newspb.ru/allnews/155192/
Gazeteler
Azg, 18 Eylül 2001.
Azg, 5 Aralık 2000
Azg, 6 Mart 2001.
Azg, 17 Nisan 2001.
Bizim Asır, 13 Ocak 2001.
Erkramas, Nisan, Mayıs, 2000. No: 5.
Erkramas, Ocak 1998, No: 1
Erkramas, Şubat 1999, No: 2.
İzvestiya, 23 Ocak 1999.
Nezavisimaya Gazeta, 17-23 Ekim 1997.
Nezavisimaya Gazeta, 21 Kasım 2000
Nezavisimaya Gazeta, 27 Haziran 2001
Nezavisimaya Gazeta, 5 Kasım 1997.
Respublika Armenia, 29 Şubat 1996, s. 2.
Rossiyskogo Gazeta, 13 Eylül 1997.
Segodnaya, 21 Ocak 1994.
Raporlar
CSCE. First Additional Meeting of the Counsil. Helsinki, 24 Mart 1992.
Mejgosudarstvennıy Statiçeskiy Komitet, SNG, Statiçeskiy Byulleten, Moskova 1997, No: 4, s. 97
The Report on the Status of Women of Azerbaijan Republic, Baku, 1999, s. 51-53.
Haber Ajansları
ARKA Haber Ajansı, 21 Kasım 2003
TASS Haber Ajansı, 24 Eylül 1991.
* Araştırmacı, ASAM, Kafkasya Araştırmaları Masası.
[1] Ermenistan’ın bağımsızlığı mücadelesinde Ermeni Ulusal Harekatı (Hayoç Hamazgayin Şarjum) lideri olan Levon Ter-Petrosyan 20 Mayıs 1990’da Ermenistan Yüksek Sovyet’ine yapılan seçimleri komünistlerin kazanmasına rağmen, Yüksek Sovyet Başkanlığı görevine getirilmiş, 16 Ekim 1991’de yapılan devlet başkanlığı seçimlerinde ise bağımsız Ermenistan Cumhuriyeti’nin ilk devlet başkanı olmuştur. 1996’da yapılan devlet başkanlığı seçimlerini de kazanan Petrosyan, 1998’de istifa etmeye mecbur olmuş, aynı yıl yapılan seçimleri Başbakanlık görevinde bulunan Robert Koçaryan kazanmıştır. 2003’te yapılan devlet başkanlığı seçimlerini de kazanan Koçaryan ikinci defa devlet başkanı seçilmiştir. Daha geniş bilgi için bkz: Hatem Cabbarlı, ‘Ermenistan’da 19 Şubat 2003 Tarihli Cumhurbaşkanlığı Seçimleri: Koçaryan’la Devam mı?, Stratejik Analiz, Sayı: 30, Ekim 2002, ss. 25-27.
[2] Mesut H. Çaşın, ‘Ermenistan Silahlı Kuvvetleri’, Avrasya Dosyası, Cilt:II, Sayı:4, Sonbahar 1995-96, s. 54.
[3] Vardan Khaçaturyan, ‘Stanovlenie Armyanskikh Koloniy v Rossii,’ Planeta Diasporı, Moskova 2000, Sayı: 1-2, s. 80.
[4] Daha geniş bilgi içi bkz. Diaspora v Rossi v 11-18 v : www.armenianews. narod.ru.
[5] Khaçaturyan, Stanovlenie Armyanskikh Koloniy..., s. 85.
[6] Valeri Senderov, ‘Armyane i Armeniya v Sudbah Rossii’, Daha geniş bilgi için bkz. http://www.armenia.
[7] Khaçaturyan, Stanovlenie Armyanskikh Koloniy..., s. 86.
[8] İstoriya Armyanskogo Obşestva, Daha geniş bilgi için bkz. : www.armenianews.narod.ru, Senderov, Armyane i Armeniya, http://www.armenia.ru/history/history.php3?page=sinderov
[9] Vardan Parsamyan, İstoriya Armyanskogo Naroda 1801-1900 g, Erivan, Hayastan Yayınevi, 1972, s. 64.
[10] Parsamyan, İstoriya Armyanskogo..., s. 65.
[11] Parsamyan,İstoriya Armyanskogo ..., s. 71.
[12] 2001 nüfus sayımı sonuçlarına göre Ermenistan’ın nüfusu 3 milyondur. Ancak bazı bağımsız araştırmacılar ise günümüzde Ermenistan nüfusunun yaklaşık 1-1.5 milyon olduğunu bildirmektedir. Ermenistan’ın ABD, Avrupa ülkeleri ve uluslararası kuruluşlardan aldığı mali yardımların azalmaması için nüfusu olduğundan daha çok göstermiştir. Daha geniş bilgi için bkz: Mahmut Niyazi Sezgin, ‘Geçiş Sürecinde Ermenistan Ekonomisinin Değerlendirilmesi’, Stratejik Analiz, Sayı: 28, Ağustos 2002, ss. 45-53.
[13] Daha geniş bilgi için bkz: http://www.dangerdav.narod.ru/htm_files/armenianinformation.htm
[14] Daha geniş bilgi için bkz: http://www.eurasia.ru/country.cgi?id=2,
[15] Eduard Oganisyan, Vek Borbı, Feniks yayınevi, Münhen-Moskova 1991, I. ve II. Cilt.
[16] Rusya Federasyonu Savunma Bakanlığı Gürcistan’daki Askeri Donanımı Ermenistan’a Nakletmeye Başladı, Daha geniş bilgi için bkz: http://www.azg.am/start.pl?lang=TR&num=2003062102, Dina Malışeva, Problemı Bezopasnosti Na Kavkaze, bkz, http://www.ca-c.org/online/2001/journal_rus/cac-01/05.malishr.shtml
[17] Arsen Gasparyan, Natsioanalnaya Bezopasnost Kak Prioritet v Armyano-Rossiyskih Otnoşeniyah, Daha geniş bilgi için bkz: http://www. Armenianembassy.ru/arsen.html
[18] Susanna Petrosyan, ‘Rossiya-Armeniya-İran: Dialog Tsivilizatsii’. Daha geniş bilgi için bkz: http://www.ca-c.org/journal/cac05_1999/st_05_spetrosjan.shtml
[19] Vstuplenie Ministra İnostrannıh Del Rossii İ. S. İvanova Zaklyuçitelnom Plenarnom Zasedanii Mejdunarodnıy Konferantsii ‘Armyane na Rubeje Vekov i Aktualnıe problemı Mejdunarodnıh Otnoşenii’, Daha geniş bilgi bkz:
6374?OpenDocument
[20] David Şahnazaryan, ‘Armeniya na Paroge 21-ogo Veka’, Nezavisimaya Gazeta, 27 Haziran 2001.
[21] Manvel Sarkisyan, Politiçeskie Problemı Kavkaza i Armenii, Ermenistan Milli ve Stratejik Araştırmalar Merkezi Yayını, Erivan 1998, s. 11.
[22] Edişer Hoştariya-Brosse, Kavkazskiy Politiçeskiy Uzel v Proşlom i Nastoyaşem, Daha geniş bilgi için bkz: http://www.ca-c.org/online/2001/journal_rus/cac-05/08.kosru.shtml
[23] Osman Metin Öztürk, Rusya Federasyonu Askeri Doktrini, ASAM Yayınları, Ankara 2001, Rusya-Ukrayna Araştırmaları Dizisi-2, s. 36.
[24] Ruben Şugaryan, Stabilnost Na Kavkaze: Vosem Printsipov Regionalnogo Sotrudniçestva, Daha geniş bilgi için bkz: http://www.ca-c.org/online/2001/journal_rus/cac-01/01.shugr.shtml
[25] Dina Malışeva, Problemı Bezopasnosti Na Kavkaze, Daha geniş bilgi için bkz: http://www.ca-c.org/online/2001/journal_rus/cac-01/05.malishr.shtml
[26] Malışeva, Problemı Bezopasnosti...,
[27] Şugaryan, Stabilnost Na Kavkaze...,
[28] Hasan Kanbolat ve Gökçen Ekici, 21. Yüzyıl Başında Kafkasya’da İşbirliği Arayışları ve Ekonomik Boyutları, Jeo Ekonomi, Cilt: 2, sayı: 2-3, Yaz/Sonbahar 2000, ss.31-37.
[29] The Russia Journal, Daha geniş bilgi için bkz: http://www.russiajournal.com/start/politics/article_67_3106.
htm
[30] Yurii Pompeev, Krovavıy Omut Karabakha, Bakü, Azerbaycan Yayınevi, 1992, s. 20.
[31] Gerard J. Libaridyan, Ermenilerin Devletleşme Sınavı, İstanbul, İletişim Yayınevi, I. Baskı, 2001, s. 24.
[32] Pompeev, Krovavıy Omut.., ss. 176-181.
[33] Pompeev, Krovavıy Omut.., s. 170.
[34] United Nations Development Programme, The Report on the Status of Women of Azerbaijan Republic, Bakou, 1999, s. 51-53.
[35] Libaridyan, Ermenilerin Devletleşme..., s. 56.
[36] Suren Zolyan, Nagornıy Karabakh: Problema i Konflikt, Daha geniş bilgi için bkz: http://armenianhous.org/
zolyan/nf-ru/karabakh/4.html
[37] Libaridyan, Ermenilerin Devletleşme..., s. 56.
[38] Politiçeskie Kontaktı, Daha geniş bilgi için bkz: http://www.ln.mid.ru/ns-rsng.nsf/6bc38aceada6e44b43256
9e700419ef5/6d0413f38262e7c143256a8b002d2a6e?OpenDocument
[39] Cabbarlı, Bağımsızlık Sonrası Ermenistan’ın..., s. 256.
[40] Levon Ter-Petrosyan, ‘Voyna İli Mir’, Nezavisimaya Gazeta, 5 Kasım 1997.
[41] Libaridyan, Ermenilerin Devletleşme..., s. 77.
[42] Daha geniş bilgi için bkz: Ermenistan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Web Sitesi: http://www.president.am/rus/?folder=president&sub=biography
[43] Daha geniş bilgi için bkz: http://www.azg.am/start.pl?lang=TR&num=2003051501, Rossiya Poluçila ot Armenii Nauçnıye İnstitutı v Sçet Uplatı Dolga, Daha geniş bilgi için bkz: http://lenta.ru/economy/2002/11/05
armenia
[44] Ara Mardirosyan, ‘Rusyalı İşadamları Ülkemizin Yatırım Koşullarını İnceleyecek’, Daha geniş bilgi için bkz: http://www.azg.am/start.pl?lang=TR&num=2003052104
[45] Ruben Şugaryan, Stabilnost Na Kavkaze: Vosem Printsipov Regionalnogo Sotrudniçestva, Daha geniş bilgi için bkz: http://www.ca-c.org/online/2001/journal_rus/cac-01/01.shugr.shtml, Gülşen Paşayeva, Sistema Regionalnoy Bezopasnosti Yujnogo Kavkaza: Mifı i Realnost, Daha geniş bilgi için bkz: http://www.ca-c.org/online/2001/journal_rus/cac-01/03.pashr.shtm
[46] Rossiya i Armeniya. Dvuhstoronniye Otnoşeniya v Svete İzmenyayuşihsya Vneşnepolitiçeskih Prioritetov Armyanskoy Politiçeskoy Elitı, Daha geniş bilgi için bkz: http://www.e-jurnal.ru/p_bzarub-st-12.html
[47] Armenia, Daha geniş bilgi için bkz: http://www.eurasia.ru/contry.cgi?d=2
[48] Dina Malışeva, Problemı Bezopasnosti...,
[49] Marat Kenjetaev, ‘Oboronnaya Promışlennost Respubliki Armeniya,’ Daha geniş bilgi için bkz: http://cast.ru/russian/publish/1997/oct-dec/1.html
[50] İvanov, Ekonomiçeskoe Sotrudniçestvo..., s. 297.
[51]1988’te Dolar Ruble paritesine göre verilen rakam tahminen 14 milyar Dolara tekabül etmektedir. Bu rakam tartışmaya açıktır.
[52] Mejgosudarstvennıy Statiçeskiy Komitet, SNG, Statiçeskiy Byulleten, Moskova 1997, No: 4, s. 97.
[53] İvanov, E. M, ‘Ekonomiçeskoe Sotrudniçestvo Armenii s Rossiey’, Der: Kojokina E. M, Armenia: Problemı Nezavisimogo Razvitiya, , Moskova 1998, s. 295.
[54] Hatem Cabbarlı, Ermenistan’da Türkiye-Rusya Rekabeti mi?, Daha geniş bilgi için bkz: http://www.avsam. org/gunlukbulten/
[55] Respublika Armenia, 29 Şubat 1996, s. 2.
[56] Daha geniş bilgi için bkz: http://www.azg.am/start.pl?lang=TR&num=2003100206
[57] Hatem Cabbarlı, ‘Bağımsızlık Sonrası Ermenistan’ın Enerji Politikası’, Avrasya Dosyası (Enerji Özel), Bahar 2003, Cilt: 9, Sayı: 1, ss. 250-252. Anna Agababayan, Armeniya: Yejekvartalnıy Analitiçekiy Obzor (Haziran-Eylül 2003), Daha geniş bilgi için bkz: http://www.mpa.ru:8081/analytics/issue.php?id=223
[58] Polyakov N, Rossiya-Armeniya: Sostayanie i Prespektivı Razvitiya Torgovo-Ekonomiçeskih Otnoşenii, Vneşnaya Torgovlya, Moskova, 1996, No: 10-11, s. 23.
[59] İvanov, Ekonomiçeskoe Sotrudniçestvo..., s. 305.
[60] Rossiysko-Armyanskie Otnoşeni, Daha geniş bilgi için bkz: http://www.ln.mid.ru/ns- rsng.nsf/6bc 38aceada6e44b432569e700419ef5/432569d80022146643256ac7004d095e?OpenDocument
[61] Filip Kazin, ‘Rossiya i Armeniya: Çto dalşe?,’ Daha geniş bilgi için bkz: http://www.mpa.ru:8081/
analytics/issue.php?id=102 ve http://www.day.az/view.php?id=2077
[62] Kazin, Rossiya i Armeniya: Çto…,
[63] Zakon Respubliki Armeniya ob Oborone, Daha geniş bilgi için bkz:http://www.parliament.am/hdoc/Laws/
ru/pasht1.html
[64] Georgiev, V, ‘Mejetniçeskie Konfliktıv Bıvşım SSR Porodila Sama Rossiya,’ Nezavisimaya Gazeta, 17-23 Ekim 1997.
[65] Daha geniş bilgi için bkz: http://www.azg.am/start.pl?lang=TR&num=2003100902
[66] Anna Agababayan, Armeniya: Yejekvartalnıy Analitiçekiy Obzor, Daha geniş bilgi için bkz: http://www.mpa.ru:8081/analytics/issue.php?id=223
[67] Marat Kenjetaev, ‘Oboronnaya Promışlennost Respubliki Armeniya,’ Daha geniş bilgi için bkz: http://cast.ru/russian/publish/1997/oct-dec/1.html
[68] U.S. Library of congress, Country Study, Armenia-Geopolitic, Daha geniş bilgi için bkz:
http://lcwb2.loc.gov.
[69] Natsionalnoe Sobranie Armenii Ratifiçirovalo Ystav Organizaçii Dogovora o Kollektivnoy bezopasnosti, Daha geniş bilgi için bkz: http://www.newspb.ru/allnews/155192/
[70] Tişşenko. G, ‘Voorujennıe Silı i Voenno-Politiçeskiy Kurs Armenii’, Der: Kojokina E. M, Armenia: Problemı Nezavisimogo Razvitiya, , ss. 558-559.
[71] Kenjetaev, Oboronnaya Promışlennost Respubliki …,
[72] ARKA Haber Ajansı, 21 Kasım 2003, Natsionalnaya Bezopasnost Kak Prioritet v Armyano-Rossiyskih Otnoşeniyah, Daha geniş bilgi için bkz: http://www.armenianembassy.ru./arsen.html
[73] Rossiyskogo Gazeta, 13 Eylül 1997.
[74] Sergey Şakaryants, Politika Postsovetskoy Rossii Na Kavkaze i Ee Perspektivı, Ermenistan Stratejik ve Milli Araştırmalar Merkezi Yayınları, Erivan 2001, s. 47. ‘Ermenistan’ı Bölen Anlaşmaların Geçersiz İlan Edilmesi gerekir.’ Daha geniş bilgi için bkz: http://www.azg.am/_TR/20010906/2001090602.shtml, Problema Nahiçevana v Svete mejdunarodnıh Dogovorovi Karabakhskogo Konflikta, Daha geniş bilgi için bkz: http://www.iatp.irex.am/grants/artsakh/nakhichevan.htm
[75] Golotyuk.Y, ‘Zakavkazskaya Gonka Voorujenii’, İzvestiya, 23 Ocak 1999.
[76] U Rossi i Armenii-Yedinaya Sistema PVO, Daha geniş bilgi için bkz: http://www.aviaport.ru/news/
Aviation/4028.html
[77] Kenjetaev, Oboronnaya Promışlennost Respubliki …,
[78] Daha geniş bilgi için bkz. http://www.525ci.com/2002/12/21/read.php?m=1&id=4
[79] Tişşenko, Voorujennıe Silı i Voenno..., s. 560.
[80] Dina Malışeva, Problemı Bezopasnosti na Kavkaze, Daha geniş bilgi için bkz: http://www.ca-c.org/online
/2001/journal_rus/cac-01/05.malishr.shtml
[81] Şakaryants, Politika Postsovetskoy Rossii..., s. 173.
[83] Grunin. V. F, Azerbaydjan: Etot Nelegkiy Suverenitet, Daha geniş bilgi için bkz: http://www.e-journal.ru/bzarub-st2-3.html, Azerbaydjan Obvinyayet Rossii v Nezakonnıkhkh Postavkakh Orujiya v Armenii, Daha geniş bilgi için bkz: http://www.rambler.ru/db/news/msg.html?mid=1377063&s=11, Russian İllegal Arm Supplies to Armenia, Daha geniş bilgi için bkz: http://www.karabakh.org/?id=3004&item=1
[84] O Napryajennosti v Armyano-Azerbaydjanskikh Otnoşeniyakh, Daha geniş bilgi için bkz: http://www.nns.ru/analytdoc/ims/obzory/0104_18.html,
[85] Tatul Hakobyan, ‘Ermenistan Türk-Ermeni Uzlaştırma Komisyonunun İhtiyacını Hissetmiyor.’ Daha geniş bilgi için bkz: http://www.azg.am/_TR/20020521/2002052101.shtml, Harut Sasunyan, ‘Uzlaştırma Komisyonu’nun Sonu mu?, Daha geniş bilgi için bkz: http://www.azg.am/_TR/20011201/2001120104.shtml
[86] Eldar İsmayılov ve.b., Azerbaycan Tarihi, Öğretmen Yayınevi, Bakü, 1995, s. 311.
[87] Tamara Poloskova, Armyanskaya Diaspora v Rossii: www.armenia.ru.
[88] Artur Çilingarov. 25 Eylül 1939’da Petersburg’da doğdu. S. Ordjenikidze adına Baltık tersanesinde çalıştı. 1958’de Amiral Makarov adına Petersburg Deniz Mühendisliği okulunu kazandı ve 1963’de okyanus bilimleri fakültesinden mezun oldu. 1963-1965’de Kuzey Kutbunda bilimsel çalışmalar yaptı. 1965’de Yakutya Sovyet Sosyalist Özerk Cumhuriyeti Bulunsk ili Komünist Partisi Genel Sekreterliğinde Gençlerle İş üzere Bölüm Başkanı seçildi. 1986’ya kadar çeşitli görevlerde bulundu. Şimdi Rusya devlet Duması Federal Meclis Başkanı yardımcısıdır. Sovyetler Birliği Kahramanı unvanı almış son Ermenidir. Rusya’daki Ermeni diasporasının en etkili temsilcilerinden biridir.
[89] Poloskova, Armyanskaya Diaspora...
[90] 2002 yılı sonlarından itibaren Rusya Ermenileri Birliği Başkanı Ara Abramyan Dünya Ermenileri Kongresini oluşturmak için bir faaliyete başlamış, Avrupa devletleri ve ABD’yi ziyaret ederek Ermeni sivil toplum kuruluşları yetkilileri ile görüşmüştür. Hem Ermenistan Devlet Başkanı, hem de dünyadaki Ermeni kurum ve kuruluşların desteğini alan Abramyan, Dünya Ermenileri Kongresi’nin Kurucu Kurultayını 5-7 Ekim tarihleri arasında Moskova düzenlemiştir. Kurultaya, 52 ülkeden, 138 farklı Ermeni kurum ve kuruluşlarını temsil eden 300 kişinin yanı sıra, Rusya Federasyonu Devlet Başkanı Vladimir Putin, Ermenistan Devlet Başkanı Robert Koçaryan, Moskova Belediye Başkanı Yuri Luşkov, Rusya Federasyonu Dışişleri Bakanı İgor İvanov, Rusya Devlet Duma’sı ve Ermenistan Parlamentosundan milletvekilleri de katılmıştır. Daha geniş bilgi için bkz. ‘12 Milyon Ermeninin Birleştirilmesi Moskova’da Başlıyor,’ http://www.azg.am/start.pl?lang=TR&num=20031
00805, ‘Dünya Ermeni Kuruluşu Kurucu Kongresi Moskova’da çalışmalarına Başladı,’ http://www.azg. am/
/start.pl?lang=TR&num=2003100701
[91] Azg, 6 Mart 2001.
[92] Azg, 18 Eylül 2001.
[93] Nezavisimaya Gazeta, 21 Kasım 2000
[94] Azg, 5 Aralık 2000
[95] Zdravamıslova. A. E, Paradigmı zapadnoy soçiologii obşestvennıx dvijenii, SPb., Moskova 1993. s. 80.
[96] Çikadze, Elena Çikadze, Armyane Peterburga: Ot Obşestvennogo Dvijeniya k Obşinnım İnstitutam, Planetı Diasporı, Moskova, No 1-2,s. 204.
[97] Erkramas, Nisan, Mayıs, 2000. No: 5.
[98] Ermeni Cemaati Tarihi: Daha geniş bilgi için bkz: http://artsakh.al.ru/obshina.htm.
[99] Azg, 17 Nisan 2001.
[100] Erkramas, Ocak 1998, No: 1
[101] Erkramas, Şubat 1999, No: 2.
[102] Oganisyan, Vek Borbı, s. 215.
[103] Cemalettin Taşkıran, Geçmişten Günümüze Karabağ Meselesi, Ankara, 1995, Genelkurmay Yayınevi, s. 240.
[104] Mityayev. V. G, ‘Karabaxskiy Konflikt v Kontekste Mejdunarodnıh Otnoşenii,’ Der: Kojokina E. M, Armenia: Problemı Nezavisimogo Razvitiya, , s. 488.
[105] Ermenistan Komünist Partisi Genel Sekreteri Arurtyunov 1945’te Stalin’e mektup yazarak Karabağ’ın Ermenistan’a verilmesini istemiştir. Stalin, bu konuyla ilgili Azerbaycan KP GS Bağırov’un da görüşlerini almayı uygun bulmuş, Bağırov ise buna karşı olmadığını ancak bu durumda Dağıstan ve Gürcistan’da Azerbaycan Türklerinin toplu halde yaşadıkları bölgelerin de Azerbaycan’a verilmesi gerektiğini dile getirmiştir. Ermeniler bu koşullar altında Karabağ’ın Ermenistan’a verilmesinin bir anlamı olmadığını anlamış ve konuyu bir dönem gündeme taşımamıştır. Bu konuda ikinci bir gelişme 1964’de yaşanmış, Mikoyan Khruşev’e müracaat ederek, Kırım’ın Ukrayna’ya verildiğini örnek göstererek Karbağ’ın da Ermenistan’a verilmesini talep etmiştir. Khruşev ise cevabında ‘Size Dağlık Karabağ’dan Ermenistan’a taşınmamız için 24 saat ve 12 bin askeri kamyon vermeye hazırım’ demiştir. Hatem Cabbarlı, ‘Geçmişten Günümüze Ermenistan’da Azerbaycan Türkleri,’ Ermeni Araştırmaları dergisi, Ankara, Aralık 2001-Ocak, Şubat 2002, Sayı: 4, s. 139.
[106] 25 Mart 1988’de SSCB Sosyal Kalkınma Bakanı Vladimir Lahtin Karabağ’daki gelişmeler üzerine İzvestiya gazetesine verdiği bir demeçte Dağlık Karabağ’da konut inşaatının Azerbaycan’ın diğer bölgelerine göre 1.4 defe fazla olduğunu ve ekonomini diğer alanlarında aynı durumun söz konusu olduğunu vurgulamıştır. Daha geniş bilgi için bkz: Pompeyev, Krovavıy Omut..., s. 42.
[107] Gorbaçev Ermenilerin, Dağlık Karbağ’da Ermenice radyo ve televizyon programlarının yayımlanmasını, Karabağ’daki kültür, sanat ve eğitim merkezlerinin yönetiminin Ermenistan’a devredilmesini ve Şuşa’daki Ermeni kilisesinin tamir edilmesi talep etmiştir. Oganisyan, Vek Borbı, s. 567.
[108] Oganisyan, Vek Borbı, s. 595, Nagornıy Karabakh, İstoriçeskaya Stranitsa, Erivan, 1988, s. 60.
[109] Mityayev, Karabaxskiy Konflikt v Kontekste..., s. 490.
[110] Segodnaya (Gazete), 21 Ocak 1994.
[111] Fahrettin Çiloğlu, Rusya Federasyonu’nda ve Transkafkasya’da Etnik Çatışmalar, İstanbul, Sinatle, 1998, ss. 151-152.
[112] TASS Haber Ajansı, 24 Eylül 1991.
[113] Bu konuda daha geniş bilgi için bkz. Nazim Cafersoy, Eyalet Merkez Düzeyinden Eşit Statüye:Azerbaycan-Rusya İlişkileri, ASAM Yayınları 2000, Ankara Çalışmaları Dizisi No 1, ss. 13-14. Mityayev, Karabaxskiy Konflikt v Kontekste..., s. 504.
[114] Elçin Ahmedov, Ermenistan’ın Azerbaycan’a Saldırması ve Uluslararası Örgütler, Bakü 1998, s. 12.
[115] CSCE. First Additional Meeting of the Counsil. Helsinki, 24 Mart 1992.
[116] Mityayev, Karabaxskiy Konflikt v Kontekste..., s. 512.
[117] Sinan Oğan ve Hasan Kanbolat, ‘Kafkasya Terazisi’nde Yeni Dengeler: Putin’in Azerbaycan Ziyareti,’ Stratejik Analiz, Sayı: 10. Şubat 2001, s. 37.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder