Doğu Anadolu'daki Ermeniler'in ve Diğer Gayr-ı Müslimler'in Devlet Himayesine Alınmaları,
Erdal İLTER*
ERMENİ ARAŞTIRMALARI, Sayı 18, Yaz 2005
* Tarihçi-Yazar -
Özet:
Bu makalede Türklerin ilk defa hangi tarihte Doğu v Güneydoğu Anadolu’ya yerleştiklerinden, Türkiye ve Türkmen ülkesi terimlerinin hangi dönemde kullanılmaya başlandığından ve Doğu ve güneydoğu Anadolu’nun Osmanlı yönetimine geçiş döneminden bahsedilmekmektedir. Oğuz Türkleri’nin Ermenilerden çok önce yani 1071 Malazgirt Meydan Muharebesi öncesi Anadolu’da oldukları ve Ermeni iddialarının böylece çürütüldüğü, ayrıca Osmanlı İmparatorluğu döneminde Doğu Anadolu’daki Ermenilere ve diğer Gayr-i Müslimler’e tanınan haklar ve bu dönemde Osmanlı topraklarında yaşayan
Gayr-i Müslimlerin Türklerle olan iyi ilişkilerine değinilmektedir.
Anahtar Kelimeler: Osmanlı Ermenileri, Türkler, Gayr-i Müslimler, Hristiyanlar, Osmanlı İmparatorluğu, Yavuz Sultan Selim,
1. Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Türkler’in Eskiliği
Bilindiği gibi, Anadolu toprakları üzerinde en mühim rolü Türkler oynamışlardır. “Anadolu’nun Türkler tarafından fethedilmesi ve Türkiye adı ile bir vatan haline gelmesi, Avrupalılar’a her zaman kavranamayacak, kabul edilemeyecek ve biraz da hazmedilemeyecek bir durum olarak gözükmüştür.”[1]. Selçuklular’dan önceki devirlerde Anadolu’da Türk unsuru var mı idi? Yapılan ilmî araştırmalar, Oğuzlar’dan çok önceleri esaslı Türk unsurları olan Kimmerler[2]’in, Sakalar (İskitler)[3]’ın, İdil (Volga) Bulgarları[4]’nın, Hunlar[5]’ın, Sabirler[6]’in ve Hazarlar[7]’ın Doğu Anadolu’yu iskân ettiklerini, yine Kars ve Van taraflarında görülen Bulgar kütleleri ile Peçenek[8] kıt’alarının bu topraklara gelerek bölgeyi bir Türk yurdu haline getirdiklerini göstermektedir.
Özellikle, Ermeni iddialarının aksine, Türkler Anadolu’ya 1071 tarihinden çok önce, İslâmiyeti kabul etmeden yerleşmeye başlamışlardı. Türkler’in Anadolu’yu 1071 Malazgirt Meydan Muharebesi’nden sonra kesif göçlerle gelerek yurt olarak tutmaları hususu, Müslüman Türkler’e Selçuklular (Oğuzlar)’a münhasırdır. Prof. Dr. Afif Erzen’in “Eastern Anatolia and Urartians” adlı eseriyle ilgili olarak “Armenia” dergisinin 46 sayılı (Temmuz-Ağustos) nüshasında çıkan “Eski Tarih Konusundaki Türk Bilimsel Araştırmaları” başlıklı eleştiri yazısında, “Çok şükür ki, tarihte Ermeniler’in, Türkler’den çok önce bu topraklar üzerinde olduklarını biliyoruz.” (s. 30) denmektedir. Bu ifade, Ermeniler’in tarihlerini iyi bilmediklerini göstermesi bakımından dikkate değer. Burada açıklanması gereken mühim bir mesele de, Oğuz kelimesinin tarihte Uz, Uzi, Guz, Guzi, Guti, Gız, Gas, Kut, Kutu, Kos, Kas şekillerinde ortaya çıkmış olmasının gösterilmiş olmasıdır. İtalyan Türkologu Ettore Rossi, 1957’de yayınlanan bir yazısında[9], Gut, Guz, Uzi’nin Oğuz olduğunu ortaya koymuştur. Vecihe Hatiboğlu da, Gut’un Oğuz olduğunu ifade etmektedir. Diğer taraftan, 1911 yılında II. Baskısı çıkan Encyclopedia Britannica’nın 950. sayfasında, Sir Ch. William Wilson ve Sir H. C. Rawlinson, Oğuz Türkleri’nin Ermeniler’den çok önce Anadolu’da olduklarını ifade etmektedir. Fakat asıl önemlisi, bu son ifadenin, Lozan Antlaşması’na esas olarak alınması ve Ermenistan’ın reddedilmesidir[10].
Böylece, Oğuzlar’ın daha M. Ö. 3000-2000 yılları arasında Doğu ve Güneydoğu Anadolu’ya gelerek yerleştikleri sonucu çıkmaktadır. Bu konuda, Hâmit Zübeyir Koşay ile Afif Erzen’in eserlerinde geniş malûmat bulunmaktadır[11].
2. “Türkiye” ve “Türkmen Ülkesi” Adının Doğuşu
Oğuzlar’ın İslâmiyeti kabul etmeleri çok mühim iki sonuç doğurmuştur. Bunlardan birisi Oğuzlar’ın batıya doğru akmaları, ikincisi ise İslâm’ın yükünü bin sene omuzlarında taşımalarıdır. Selçuklular Tuğrul Bey’in müsaadesiyle, kardeşi Çağrı (Çakır) Bey idaresinde, 1018 yılında, Anadolu kapılarına, Azerbaycan’a geldiklerinde orada, kendilerinden önce gelmiş bazı Türkmen gruplarına rastlamışlar, onlarla birlikte Anadolu hudutlarını aşarak Van gölü havzasına girmişlerdi[12]. X. Yüzyılda müdafaaya geçmiş ve iç buhranlarla sarsılmış bulunan İslâm dünyası, Selçuklular sayesinde yeni bir kuvvet kazanarak taze bir iman ve kan ile güçlenerek taarruza geçmiş, İslâmın ezelî düşmanı ve rakibi olan Bizans ile hesaplaşma zamanı da gelmişti. İşte Anadolu’nun fethi bu zaruretler ile ve ilk Büyük Selçuklu Sultanları Tuğrul Bey, Alp Arslan ve Melikşah’ın takip ettikleri devlet siyaseti ile İslâm halifelerinden kendilerine miras kalan Anadolu’nun fethi gibi an’anevî bir İslâm siyasetinin tecellisi olarak gerçekleşecekti[13]. Böylece, Ön Asya’da başlayan Selçuklu akınları ve Türk göçleri Doğu Anadolu’da ayrı bir önem kazanmış, buraları, İslâmlar tarafından “Müslüman Türk” anlamında Türkmen denilen Oğuzlar’la dolmuştu[14]. İşte bu sebeple, XII. yüzyıl ortalarından itibaren Hıristiyan müellifler Selçuklu Anadolusu’na “Türkiye” adını vermişlerdi[15]. Bu da, 1071 tarihinden sonra Anadolu’nun Türkler’le meskûn hale gelmiş olduğunu göstermektedir.
Anadolu toprakları hakkında “Türkiye” adı ilk defa 1190 tarihli Barbarossa Haçlı Seferi Vekayi-nâmesi’nde görülür. XIII. yüzyılda “Türkiye” adı batılı müellifler arasında artık yaygın bir şekilde kullanılmakta idi. Bunun en açık misâline, XIII. yüzyılda İstanbul Lâtin İmparatorluğu tarihini yazan IV. Haçlı Seferi kumandanlarından Geoffroi de Ville-Hardouin’in “Conquête de Constantinople” adındaki eserinde rastlıyoruz. Ville-Hardouin şöyle söylüyor: “Boğaziçinin öte yakasında Türkiye istikametindeki araziye hâkim olan (Teodor Laskaris) o sırada İmparator (Hanri) ile mütareke halindeydi.”[16]
“Türkiye” adı kaynaklarda Turkia, Turchia ve Turkomania olarak geçmektedir[17]. Doğu Anadolu’ya “Turkomania = Türkmen Ülkesi” denilmesine ise, İtalyalı seyyâh Marco Polo’dan itibaren (1271) başlanılmıştır. O, Küçük Ermenistan[18]’dan sonra “Turkomania”ya girdiğini ifade etmektedir[19]. Arap seyyâhı İbn Batûta gibi İspanyol seyyâhı Klaviyo da Doğu Anadolu’yu “Türkmenler’in Ülkesi” olarak tarif etmektedir. İslâm müelliflerinin de XV. yüzyıldan itibaren Doğu Anadolu’yu “Türkmâniyye” olarak adlandırdıkları bilinmektedir[20]. Meselâ, Timur’un tarihçisi Şerefeddin Yezdî, Anadolu’yu “Türkmen Ülkesi” olarak vasıflandırır[21]. Dede Korkut Oğuznâmeleri’nde de Doğu Anadolu “Oğuz-Eli/Elleri” adıyla geçmektedir[22]. XV. yüzyılda Anadolu ’dan geçen Fransız seyyâhı Bertrandon de la Brocquière’nin burasını “Turquemanie/Türkmen Ülkesi”[23] diye tarif etmesi gibi, Osmanlı Padişahı Kanunî Sultan Süleyman ile birlikte Doğu Anadolu’ya gelen ve divânda bulunan Nasûh-i Matrakî de “Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irakeyn-i Sultan Süleymân” adlı yazma eserinde (y. 4 b), bölgenin bir Türkmen yurdu olduğuna işaret etmekte idi.
“Turkomania” adı sonraki yüzyıllarda Avrupa ilim eserlerine, özellikle coğrafya kitaplarına da geçmiş ve böylece Doğu Anadolu, Avrupalılar için “Türkmen Ülkesi” addedilmiştir. XVIII. yüzyıl Avrupa coğrafya kitaplarında Doğu Anadolu’dan, Turkomania/Türkmen Ülkesi adıyla bahsedilmekte ve aynı yüzyılda basılan bir coğrafya sözlüğünde Anadolu beş kısma ayrılmaktadır: Natoloe (Anadolu), Sourie (Suriye), Turcomanie (Türkmen Ülkesi), Diarbeck (Diyarbakır), Géorgie (Gürcistan)[24]. Yine aynı yüzyıla ait başka bir eserde de Erzurum ve Van bölgesi “Turkomania/Türkmen Ülkesi” olarak gösterilmektedir[25].
3. Doğu ve Güneydoğu Anadolu’nun Osmanlı Yönetimine Geçmesi (XVI. Yüzyıl)
XVI. yüzyılda Osmanlılar, cihanşumûl dünya imparatorluğu kurma yolunda mühim ilerlemeler kaydederek topraklarını genişletmişler, idareleri altına aldıkları toplumlara da çağın çok ilerisinde denilebilecek bir yönetim tarzı uygulamışlardır. Bu cümleden olarak, Osmanlı Devleti aynı çağda Doğu ve Güneydoğu Anadolu topraklarını da fethederek, buradaki mahallî aşiretler ile Hıristiyan unsurlara âdil yönetimini götürmüştür. Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinin önemli bir kısmının imparatorluk yönetimine geçmesi, Yavuz Sultan Selim (1512-1520)’in İran Şahı İsmail’e karşı kazandığı 23 Ağustos 1514 Çaldıran Zaferi’nden sonra gerçekleşecektir.
Fevkalâde şartlar içinde tahta çıkan Sultan Selim, imparatorluğu demir pençe ile tutmuş bir otokrattı[26]. Bütün gücünü doğu işleri üzerinde toplamak için Avrupa’daki komşuları ile bilhassa Macaristan ile uzayıp giden barış müzakerelerine girişti. Osmanlılar, Doğu ve Güneydoğu Anadolu topraklarının kendilerine bağlanmasını, imparatorluğun güvenliği, İran’ın batı ve kuzey kesimlerinin baskı altında tutulması ve müteakip İran seferlerinin güçlüklerini ortadan kaldırması bakımından lüzumlu görüyorlardı. Çaldıran Zaferi’nden sonra Tebriz’in 6 Eylül 1514 tarihinde fethi ile sona eren İran seferini müteakip Sultan Selim, Doğu Anadolu’nun nüfuzları güçlü mahallî beylerine, beyliklerine ait olan topraklar üzerindeki haklarını tanıyan beratlar göndermişti. Bu topraklar onlara ocaklık ve yurtluk olarak verilmişti. Başka bir ifadeyle, Yavuz Selim, Doğu Anadolu’da bulunan mahallî beylere karşı düşmanca tavır takınan Şah İsmail’in yanlış siyasetinden faydalanmasını bilmişti.
Doğu Anadolu’nun arazi durumu ile halkının durumunu dikkate alan Osmanlılar, ilk idarî taksimatı yaptılar. 1515’de teşkil edilen Diyarbakır eyaletinin on iki sancağı bulunmakta idi[27]. Bunlar merkez Diyarbakır, Mardin, Sincar, Birecik, Urfa, Siverek, Çermik, Ergani, Harput, Arapgir, Kiğı ve Çemişkezek.
1518’de teşekkül eden Erzincan vilâyetinde ise, merkez Erzincan, Kemah, Tercan ve Bayburt sancakları bulunuyordu[28].
Doğu Anadolu’nun büyük bir bölümünün fethiyle, Osmanlılar Tebriz-Halep ve Tebriz-Bursa ipek yolunun kontrolünü de ele geçirmiş oluyorlardı[29]. Diyarbakır gibi büyük bir ticaret merkezinin fethiyle, Osmanlı hazinesine büyük bir gelir kaynağı sağlanmış idi. Böylece, Yıldırım Bayezit (1389-1402) ve Fatih Sultan Mehmed (1444-1446, 1451-1481)’in kurmaya çalıştıkları “Anadolu’nun Osmanlı idaresinde birleşmesi” yani Anadolu’da Türk birliğinin kurulması işi, Yavuz Selim’in bu Doğu seferi ile tahakkuk etmiş oluyordu. Bilâhare Kanunî Sultan Süleyman (1520-1566) zamanında Erzurum’un doğu tarafları ve Kars çevresinin fethiyle bu birlik iyice tamamlanacaktır.
6 Ekim 1535 tarihinde kurulan Erzurum eyâletinin 1538/1539 tarihlerindeki eyâlet defterine göre sancakları arasında, Pasinler, Livana, Trabzon, Şarkî Karahisar, İspir, Erzurum, Kiğı sancakları yer alıyordu[30].
Kanunî zamanında Van gölü havzası Osmanlı-İran nüfuz çatışmalarının mühim bir odak noktası idi. 1534 ve 1548 yıllarında iki defa fethedilen Van kalesi Osmanlı Devleti’ne dahil oldu. 1534’de Veziriâzam İbrahim Paşa’nın aldığı Van’da bir eyâlet teşkil edilmişti. Eyâlet olarak idarî düzenlemesi yapılan Van Eyâleti’nin 1556 yılında, Van, Adilcevaz, Bitlis, Şirevî, Hizan, Espayırt, Müküs, Gevaş, Hakkâri, Alpak, Uşunu, Salmas, Dünbüllü, Ağakıs sancaklarını ihtiva ettiği bilinmektedir[31].
4. Osmanlı Devleti’nin Doğu Eyâletlerinde Uyguladığı Özel Yönetim ve Nüfus
Osmanlı Devleti, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde ayrı bir yönetim tarzı uygulamıştır. Osmanlılar’ın Doğu ve Güneydoğu Anadolu’daki mahallî beylikler ile ittifak politikalarının temeli, yukarıda bahsedildiği gibi Yavuz Sultan Selim döneminde atılmıştır. Osmanlılar kendi idare tarzlarını buradaki şartlara uydurdular. Normal sancak teşkilâtı kurmakla beraber mahallî beyler ve aşiretler özel bir idareye tâbi tutuldular. Yavuz Selim, Çaldıran Zaferi’nden sonra İdris-i Bitlisî’yi gönderip sınır üzerinde bulunan mahallî emirleri Osmanlı Devleti’ne bağlatmış olduğundan, bu emirlerin oturdukları yerler, kendilerine yurtluk ve ocaklık adıyla verilmiştir. Böylece İdris-i Bitlisî, mahallî Doğu Anadolu beyliklerinin Osmanlılar ile birlikte, İranlılar’a karşı savaşmalarını sağlamıştır. Bölgedeki mahallî beylerin büyük bölümünün Sünnî olması da bu birleşmeyi sağlayan etkenler arasında sayılabilir.
Yurtluk ve ocaklık olan toprakların öşrü ve örfî gelirleri ve yönetimi bu araziyi tasarruf edenlere ait ve hizmetleri de, sınırları korumak ve oralara ordu yollandığında başkomutanın emrinde bulunmak maddesinden ibaret olup, hal vukuunda (ölüm, azil vb. nedenleri ile sahibinin bu topraktan ayrılması hali) dirlikleri oğullarına, çocuksuz ise onun soyundan uygun birine verilmek konusu da anlaşma şartlarından idi. Bu statüye giren aşiret beyleri, Diyarbakır valisinin emri altında muayyen miktarda bir asker ile seferlere iştirak mecburiyetinde idiler[32].
Osmanlı Devleti’nin Doğu Anadolu eyâletlerindeki özel imtiyazlı yönetim kurmalarının sebebini Kanunî Sultan Süleyman’ın şu Hükm-i Şerif’inden anlamak mümkün olmaktadır[33]: “-Kanunî Sultan Süleyman-Babası Yavuz Sultan Selim zamanında Kızılbaşlara karşı cephe alarak müsbet ve hayırlı hizmetlerde bulunan ve şimdi de devlete doğrulukla hizmetler ifa eden, bilhassa (Serasker-i Sultan İbrahim Paşa’nın) bu defaki İran seferine katılarak Kızılbaşlar’ın yenilmesinde yararlıklar gösteren mahallî beylere, gerek devlete karşı gösterdikleri öz kulluk ve dilâverlikleri karşılığı olarak ve gerek kendilerinin vaki müracaat ve istirhamları göz önünü alınarak, her birinin öteden beri ellerinde ve tasarruflarında bulunan eyâlet ve kaleler geçmiş zamandan beri yurtları ve ocakları olduğu gibi ayrı ayrı beratlarla ihsan edilen yerleri ve kendilerine verilip mutasarrıf oldukları eyâletleri, kaleleri, şehirleri, köyleri ve mezraları bütün mahsulleriyle, oğuldan oğula intikal etmek şartıyla kendilerine temlik ve ihsan edilmiştir...Devletime sadık kaldıkları müddetçe ferman-ı şerifime riayet etmelidirler…Şeriat ve kanun dairesinden ayrılmayıp emirlerindeki Reaya’ya (Müslüman ve Hıristiyan halka) zulüm ve her türlü fenalıklardan kesinlikle sakınmalıdırlar.”
Bu belgede geçen ifadeler, Osmanlı Devleti’nin Doğu Anadolu politikasını göstermesi bakımından önemlidir.
Osmanlılar, Doğu Anadolu’daki yerleşik çiftçi halk üzerinde önce Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan zamanındaki tedvin edilmiş olan yerli vergi kanunlarını da ibka ettiler. Fakat 1517-1540 yılları arasında bölgede halk, ödenmesi daha kolay ve basit olan Osmanlı vergi sisteminin, kanun-i Osmanî’nin tatbikini istediler. Devlet halkın bu arzusunu yerine getirmiştir[34].
XVI. yüzyıldan kalan Tapu-Tahrir Defterleri’nden faydalanarak Anadolu’nun etnik gruplarının gerçek nüfuslarını kesin rakamlarla tâyin etmenin zor olduğunu kabul etmek gerekmektedir. Bununla beraber, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’ya ait bazı XVI. yüzyıl Tapu-Tahrir Defteri’nin incelenmesinden, bölgenin nüfus bakımından, hâkim çoğunluğunun Türk olduğu anlaşılmıştır[35]. Bahaeddin Yediyıldız da, “Azınlık Meselesi Açısından Tahrir Defterleri Nasıl Değerlendirilmelidir?” başlıklı yazısında Tahrir Defterleri’nin Osmanlı İmparatorluğu’nda yaşayan Hıristiyanlar’ın durumlarını açıklığa kavuşturması bakımından son derece önemli olduğuna dikkati çekmekte, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde hak iddia eden veya onların haklılığına inanan yabancıların iddialarını çürütecek tarihî delilleri ihtiva ettiğini ifade etmektedir. Onun, Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyûd-i Kadîme Arşivi’nde 155 No’da kayıtlı “Defter-i Mufassal-ı Diyarbekir nâm-ı diğer Amid” adlı defterde yaptığı incelemede, bölgenin Türklüğü açısından önemli neticeler ortaya çıkmaktadır. Bunları şu şekilde sıralayabiliriz[36]:
a. Batı Amid’de Türk-İslâm kültürü hâkimdir. Yer isimlerinin % 80’i Türkçe’dir,
b. Bölgedeki toprakların mülkiyet açısından sahibi devlettir (mîrî arazi),
c. Bölgede yaşayan insanların adlarının % 90’ı Türkçe’dir,
d. Bazı Hıristiyan köylerinden ispençe alınmamaktadır[37]. Bu köylerde Haçik’in ya-nında Tanrıvermiş, Vartan’ın yanında Murad gibi adların geçmesi bu köylerde yaşayanların Hıristiyan Türkler olduğunu akla getirmektedir,
e. Vergilerin % 97’sini Müslüman-Türkler’in, sâdece % 3’ünü ise gayr-i Müslimler’in ödedikleri ortaya çıkmaktadır. Bu durum bölgede hem Türk-İslâm kültürünün köklülüğünü ve yaygınlığını, hem de Hıristiyanlar’dan az vergi alındığını göstermektedir,
f. Nihayet, anılan Tahrir Defteri’nin Nâhiye-i Garbî-i Amid ile ilgili olan ve değerlendirilen bölümünden çıkan veriler, bölgede Türk kültürünün tarihî temellerini meydana getirmektedir.
1560’da Malatya şehrinin nüfusu yaklaşık olarak 8.700’den fazla idi ve bunun ancak 1.300 kadarını gayr-i Müslim Ermeniler teşkil ediyordu[38]. 1518 tarihindeki bir tahrire göre, Diyarbakır’ın nüfusunun 12.000’i aştığı, bunun % 52.8’ini Müslüman halkın teşkil ettiği, geriye kalanının ise Erâmine (Ermeni) ve Yahudiyân olarak belirtilen gayr-i Müslim halk olduğu anlaşılmıştır[39]. Harput Sancağında 1566’da 57.404 Müslüman, 44.214 gayr-i Müslim bulunuyordu[40]. Gaziantep (Ayıntab)’de 1536’da 1802 İslâm hanesi, 28 Ermeni hanesi olmak üzere 1830 hane bulunmaktadır[41]. 1592’de Erzurum’da 295 Müslüman ve 249 Hıristiyan vergi nüfusu bulunuyordu. Burada, o tarihte Müslümanlar’dan büyük bir kısmının vergiden muaf olduğu dikkate alınmalıdır[42].
Böylece, XVI. yüzyılda Doğu ve Güneydoğu Anadolu’daki belli başlı şehirlerde Türk (Müslüman) nüfusuna göre, Hıristiyan nüfus oranının çok düşük olduğu görülmektedir.
5. Doğu Anadolu’daki Ermeniler’e ve Diğer Gayr-i Müslimler’e Tanınan Haklar
Osmanlı İmparatorluğu’nda, bütün imparatorluğa şâmil bir tek kanunnâmenin bulunmadığı bilinmektedir. Çünkü imparatorluktaki kanunlar bölgelere ve zümrelere göre değişmekte idi. Hemen hemen her vilâyet, hatta birçok sancak için ayrı ayrı kanunlar yapılmıştı. Bu sebeple devlet, muayyen bir konuya ait nizamların tespiti ve uygulanmasının emrini, bir padişah hükmü şeklinde ve kanunnâme adı altında formüllendirmekte idi[43]. Kanunnâmeler, bir işe ait kanun ve nizamları bildirmek ve bunların uygulanmasını sağlamak üzere verilmektedir. Mahallî âmir ve hâkim, yani sancak beyi, subaşı ve kadı, bu kanun ve nizamların uygulanmasına yardım etmekle görevlendirilmişlerdi.
Osmanlı Eyâlet Kanunnâmeleri, o bölge halkının örfî (âdet) ve şer’î (dinî) hukuk kurallarının göz önüne alınması sonucu ortaya çıkan mahallî kanunları kapsamaktadır. Ancak XVI. yüzyıla ait kanunlardaki örf, dinî hukuk dışında Sultan’ın iradesinden doğmuş kanunları ifade etmektedir[44]. Aslında örf-i Sultanî ile örf-ü âdet arasında münasebet bulunmaktadır. Şöyle ki; Osmanlı padişahları vilâyet tahriri sırasında muayyen bir bölgedeki örf-ü âdeti tespit ettirirler, sonra bunu tâdilen veya aynen tasdik ederek, kanunlaştırırlardı. Bu kanunlar birer kanunnâme halinde Mufassal Tahrir Defterleri’nin başına konur, neşir ve ilân edilirdi. Bu örfî kanunnâmelerin uygulanması kadılara bırakılmıştır[45].
XVI. yüzyılda Müslüman-Hıristiyan bütün Osmanlı reayası, vergilerin hemen her çeşidini birbirine eşit şekilde ve resim-vergi adı altında ödüyorlardı. Osmanlı vergi sistemi, Kanunî Süleyman devrinde Doğu Anadolu’ya da yayıldı. Müslüman olmayan reayadan alınan ispençe resmi, çift resmi’nin karşılığı idi[46]. Doğu ve Güneydoğu illerinde Hıristiyanların (Ermeniler, Süryaniler vb.) vermeleri gereken haraç ve cizye vergilerini toplama işi, devletin tâyin ettiği memurlar vasıtasıyla gerçekleştirilmekte idi. Böylece bu tür uygulama ile mahallî mültezim ve emîrlerin Hıristiyanlardan tahsilinde baskı unsuru olmalarını önlemek için, Hıristiyan reaya devlet güvencesi altına alınmış oluyordu. Ayrıca reayayı bir bütün olarak koruyan Osmanlı sultanlarının taşra yöneticilerine gönderdikleri adaletnâmelerde de, yöneticilerin halka iyi davranmaları ve haksız vergilerle ezmemeleri öneriliyordu[47]. Meselâ, tarihsiz Divrik Livası Kanunnâmesinde, “Ve sancak beyleri ve sipahiler raiyetlerin birkaç gün ot biçmeğe deyu alup gidüb işlerin battal iderlermiş. Bid’at olduğu sebepten ref olundı akçalar ile rençber dutup biçdüreler raiyeti incitmeyeler…”[48] denilmektedir.
Hıristiyanları Türk hâkimiyetini benimsemeye sevkeden âmillerin başında, ilgili sosyal ortamlar, kültür seviyeleri, maddî menfaatler gelmektedir. Anadolu Hıristiyanlarının Selçuklular zamanında benimsemiş oldukları davranış çizgisi, Osmanlı fethiyle karşılaşanlara da örnek teşkil etmiştir[49]. Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde, İslâm hukukunun genel mahiyetteki prensipleri, aşağı yukarı aynen uygulanmıştır. Tanzimata kadar Ermeni, Rum, Yahudi ve diğer gayr-i Müslim zümreler, İslâm hukukunun kendilerine tanıdığı haklardan yararlan mışlar, bir kısım hukukî meselelerini kendi cemaat mahkemeleri aracılığı ile halletmişler, devlete karşı olan vecibelerini de yerine getirmişlerdir. Gayr-i Müslimlere, kamu düzenini ilgilendiren konularda İslâm hukuk kuralları uygulanmış, aile, miras ve bir kısım ticaret hukuku konularında ise, onlara kendi inançlarından kaynaklanan özel hukuk kuralları tanınmıştır[50].
Osmanlı idaresinde bütün gayr-i Müslimler gibi Ermeniler de zımmî olarak kabul edilirler. Yani devletin zimmetinde, koruyuculuğu altındadırlar. Bunun karşılığında cizye denilen bir vergiyi vermeyi kabullenmişlerdir.
Yukarıda belirtilen Doğu ve Güneydoğu Anadolu eyaletlerinde Müslümanların yanında Hıristiyanların devlet güvencesi altına alınmaları, onlar için de himayeci bir devlet politikasının tespit edilmesi ve yürürlüğe konulması, cihanşümul imparatorluk yolunda yürüyen Osmanlı Devleti’nin sosyal yapısını pekiştirmek açısından son derece önemli telakki edilmelidir. İmparatorluk bünyesinde Ermeniler ile ilgili önemli bir durum Yavuz Selim zamanında ortaya çıkmıştır. Yavuz Selim, Kudüs’de kendisini karşılayan Ermeni Patriği III. Serkis’e 9 Kasım 1517 tarihinde verdiği bir ferman ile Ermenilere tanıdığı hak ve imtiyazları belirtiyordu. Anılan fermanın son kısmında Ermenilerin ekonomik, sosyal, dinî ve diğer bütün hakları anlatılmakta ve ferman şu cümlelerle bitirilmektedir[51]: “(Ermenilere) Devletin yönetim görevlilerinden ve başkalarından hiç kimse karışmayacak ve rahatsız etmeyecektir. Bu günden sonra, ayrıntılarıyla anlatıldığı üzere verilen ferman (nişân-ı hümâyûn) gereğince hareket edilip, başka toplumlardan hiç kimseyi karıştırmayıp, bu konuda çocuklarımdan, vezir-i azamlardan…ve diğer kapım kullarından ve başkalarından, özet olarak, küçük ve büyükten, yaratılmış hiçbir fertden, ne olursa olsun, her ne suretle olursa olsun, her ne sebeple olursa olsun, karışmayacak, rahatsız etmeyecek, değiştirmeyecek ve bozmayacaktır. Her kim karışır, rahatsız eder, değiştirir ve bozarsa, hükümdarların yardımcısı olan Allah’ın katında suçlular takımından sayılsınlar. (Ermeniler) söylediklerimizi onaylanmış bilip, şerefli tuğrama güvensinler.”
Yavuz Selim’in Mısır Seferi esnasında böyle bir fermanı Ermeni Patriğine vermesinin nedeni; henüz fethedilmiş bir kısım Doğu ve Güneydoğu Anadolu topraklarında yaşayan Hıristiyanları zabt ü rabt altında tutmak istemesi veya Memlûklara karşı Ermenilerin Osmanlıları desteklemeleri[52] açısından düşünülebilirse de, bu fikirleri tevsik edecek belgeler bulunamamıştır. Osmanlıların çok güçlü oldukları bu dönemde, ihtimaller ile hareket etmeyecekleri açıktır. Bu sebeple, Yavuz Selim’in, imparatorluk topraklarındaki Müslüman olmayan toplumlara, özellikle Ermenilere gösterdiği bu yakınlık, vicdan hürriyetine değer vermek istemesi, harikülâde bir insanlık örneği sayılmalıdır.
Yavuz’dan sonra gelen padişahlar da, Ermeniler’e karşı aynı anlayış içinde bulunacaklar ve aynı nitelikte fermanlar vereceklerdir[53].
Osmanlı müsamahası, idaresi altında bulunan gayr-i Müslim din adamlarını bütün vergilerden muaf tuttuğu gibi[54], Ermenilerin de ağır vergilerini hafifletme cihetine gitmiştir. Nitekim bu husus 1518 tarihli Ergani Livâsı Kanunnâmesinde şöyle belirtilmektedir (madde 18): “Ve şehir Erâminesinden (Ermenilerden) dahi bağ haracı diyü on iki bin karaca akçe maktu’ alurlar imiş, ammâ ol vakt ma’muriyeti artuk (fazla) imiş şimdiki halde andan dahi eksük olmağın dokuz bin akçe kaydoldı ki üç bin Osmanî akçesi olur.”[55]
1530’da Malatya şehrinde bulunan bir Ermeni kilisesinin vakıfları ile ilgili bir kayıt, bu tarihlerde Osmanlı-Türk adaletini göstermesi bakımından önemlidir. Kiliseye ait iki arazi ile bir değirmen yine şehir civarındaki Ali Baba zâviyesine vakıf kaydolunmuş, fakat belgeleri gösterilip tanıklar da dinlendikten sonra, bunlar tekrar kiliseye bağlanmıştır[56].
Veziriâzam İbrahim Paşa, 4 Temmuz 1534 tarihinde yeni fetihler üzerine Kanunî Süleyman’a gönderdiği arzda, Ermeniler ve diğer gayr-i Müslimler için “…düşman ellerinde olan Kılâ’dan Adilcevaz, hücumla korucuları kaçırılarak ve kadîmden Ehl-i Sünnet ve Cemâ’ât’tan olan Ahâlî-i Müslimîn ile Re’âyâ-i Nasârâ’sı Atabe-i Ulyâ’ya şeref-i itâ’at ü inkıyâd eyleyüb; Kal’a miftâhı kulunuza gelüb vâsıl oldu.” ifadelerini yazarak[57], onların Osmanlı devletine güçlük çıkarmadıklarını ve bağlı kaldıklarını açıklamaktadır.
1540 tarihli Erzurum Kanunnâmesi, gayr-i Müslimleri âdil devlet himâyesi altına almaktadır. Meselâ, kadıların bunlardan “nikâh akçesi ve resm-i kısmet” diye bir çeşit vergi almalarını kesinlikle yasaklamaktadır[58]. Gayr-i Müslimler, haraç ile beraber, “resm-i çift ve resm-i dönüm” yerine yılda her mükellef başına 25 akçe ispenç (ispençe) vergisi öderlerdi. Erzurum havâlisinde 6 şap madeninde çalışan ve şaphâne köyleri denilen 23 Hıristiyan köyü bütün vergilerden muaf tutulmuştur. XVI. yüzyıl Erzurum eyalet kanunları bize o eyalette Müslüman ve Hıristiyan halkın menfaatlarını dikkatle göz önünde tutan adil bir rejimin varlığını ispat etmektedir[59].
1578’de Gürcistan seferine tâyin edilen Serdar Lala Mustafa Paşa’ya, daha Üsküdar’da iken 28 Nisan 1578 günü Padişah’tan gelen ve savaşın çıkması sebebiyle düşman ülkesinde nasıl davranılacağını bildiren fermanda Müslümanlara ve Hıristiyanlara uygulanacak muameleden de bahsedilmektedir. Bu hususta; “…Ammâ, mümkin oldukça, içlerinde ehl-i sünnet ve cemâ’at olanlar sıyânet ü himâyet olunup, mallarına ve canlarına zarar ve ziyan erişdürmemeğe sa’y ü ihtimâm eyliyesin. Ve re’âyâdan harâc-güzâr Ermeni Tâifesi’nin dahi, mallarına ve cânlarına zarar ü gezend erişdürmiyesin.”[60] ifadeleri geçmektedir.
Yukarıda verilen belgeler ile misâllerden, XVI. yüzyılda, Osmanlı Devleti’nin İslâmın prensiplerine uygun olarak, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da yaşayan gayr-i Müslimlere (özellikle) Ermenilere sadece din hürriyetini vermekle kalmadığı, aynı zamanda onların iktisadî bakımdan da refah içinde bulunmalarını sağlamaya çalıştığı anlaşılmaktadır. Böylece batılıların “Osmanlı düzeninde gayr-i Müslimlere karşı önyargılı olunduğu” iddiasının da doğru olmadığı görülmektedir. Nitekim, Fransız tarihçisi H. Hauser, XVI. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Hıristiyanların, Avrupa’daki dindaşlarından daha bedbaht olmadıklarını söylemekte[61], F. Downey de “Birçok Hıristiyan, adaleti ağır ve kararsız olan Hıristiyan ülkelerindeki yurtlarını bırakarak, Osmanlı İmparatorluğu’na gelip yerleşiyorlardı.”[62] demektedir.
Şüphesiz, âdil Türk yönetiminden memnun olan Ermeni ve diğer Osmanlı Hıristiyanları da imparatorluk içindeki rahat ve emniyetli yerlerinden memnun olacaklar ve emperyalist devletlerin, kendilerini efendilerine karşı kışkırttıkları XIX. yüzyıl ikinci yarısına kadar refah içinde yaşayacaklardı.
[1] Claude Cahen, Pre-Ottoman Turkey, New York 1968; Türkçe trc., Yıldız Moran, Osmanlılar’dan Önce Anadolu’da Türkler, İstanbul 1979, s. 79. Sorbonne Üniversitesi İslâm Tarihi Profesörü olan Cl. Cahen, Anadolu Türk-İslâm Tarihi için önemli sayılabilecek bu eserinde, o çağın tarihinin ve sosyal şartlarının yeni sentezini ortaya koymakla birlikte yer yer tezata düşmekten de kurtulamamıştır. Bu sebeple, onun eseri geniş açıklamalara muhtaç görünmektedir. Anadolu Selçuklu Çağı’nın çeşitli meseleleri ve Anadolu’nun Türkleşmesi hakkında şu mühim eserlere ve makalelere bakılmalıdır: M. Fuad Köprülü, Les Origines de l’Empire Ottoman, Paris 1925; A. Zeki Velidî Togan, Umumî Türk Tarihine Giriş, I. Cilt, II. Baskı, İstanbul 1970; Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1971; Faruk Sümer, “Anadolu’ya yalnız göçebe Türkler mi geldi?,” Belleten, XXIV, s. 567-594; Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler), Tarihleri-Boy Teşkilâtı-Destanları, Ankara 1967; Ali Sevim-Yaşar Yücel, Türkiye Tarihi: Fetihten Osmanlılara Kadar (1018-1300), I, Ankara 1990; Halil İnalcık, “The Yürüks: Their Origins, Expansion and Economic Role,” Bkz., Halil İnalcık, The Middle East and the Balkans under the Otoman Empire: Essays on Economy and Society, Indiana University Turkish Studies, Bloomington 1993, s. 97-136; Halil İnalcık, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Problemi,” Bkz., Halil İnalcık, Doğu Batı: Makaleler I, Ankara 2005, s. 113-128.
[2] Kimmerler’in Proto-Türk oldukları hakkında M. Taner Tarhan’ın şu mühim tebliğine bkz., “Eskiçağda Kimmerler Problemi,” VIII. Türk Tarih Kongresi, I. Cilt, Ankara 1979, s. 355-369.
[3] Bugün, Sakalar’ın bir takım meselelere ve karşı tezlere rağmen, menşeleri Orta Asya’ya bağlanmış ve Türk asıllı oldukları katiyyetle ortaya konulmuştur. Meselâ bkz., A. Zeki Velidî Togan, a.g.e., s. 33-36, 405-409; Mihail Guboğlu, “Romen Ulusunun Eski Türk Kavimleri ile İlişkileri Hakkında,” VIII. Türk Tarih Kongresi, II. Cilt, Ankara 1981, s. 753; Sakalar ile ilgili son araştırmalar ve göçleri hkn. bkz., Bahaeddin Ögel, Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi, I, Ankara 1981, s. 182-186, 194-198, 461-464, 478-482.
[4] İdil (Volga) Bulgarları’nın Doğu Anadolu’ya gelişleri hkn. bkz., A. Zeki Velidî Togan, a.g.e., s. 168-169; İdil (Volga) Bulgarları’nın Türklüğü ve faaiyetleri hkn. bkz., Akdes Nimet Kurat, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1972, s. 108-118.
[5] Çin kaynaklarında Hiung-nu adıyla geçen Hunlar, M.S. 363-373 yılları arasında Kafkasları aşarak Doğu Anadolu’ya girmişler ve Urfa’ya kadar uzanan bölgeyi istilâ etmişlerdir. Daha fazla bilgi için bkz., Gyula Németh, Atillâ ve Hunları, tercüme eden: Şerif Baştav, İstanbul 1962, s. 60.
[6] Sabir Türkleri hakkında etraflıca bir araştırma Şerif Baştav tarafından yapılmıştır. Bkz., “Sabir Türkleri,” Belleten, Cilt V., Sayı: 17-18, Ankara 1941, s. 53-99.
[7] Hazarlar’ın Türklüğü ve Kafkasya’daki faaliyetleri hakkında şu eserlere bakılabilir: Bahaeddin Ögel, İslâmiyetten Önce Türk Kültür Tarihi: Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre, Ankara 1962, s. 223-237; Akdes Nimet Kurat, a.g.e., s. 30-43; İbn Fazlan Seyahatnâmesi, Hazırlayan Ramazan Şeşen, İstanbul 1975, s. 76-80; Arthur Koestler, Onüçüncü Kabile: Hazar İmparatorluğu ve Mirası, Çev., Belkıs Çorakçı, II. Baskı, İstanbul 1977; M. İ. Artamonov, Hazar Tarihi: Türkler, Yahudiler, Ruslar, İstanbul 2004; Kevin Alan Brook, Bir Türk İmparatorluğu: Hazar Yahudileri, Çev., İsmail Tulçalı, İstanbul 2005.
[8] Peçenek ve Peçenek kıt’alarının Anadolu topraklarına yerleştirilmeleri hkn., bkz., A. N. Kurat, Peçenek Tarihi, İstanbul 1937; İbrahim Kafesoğlu, Türk Millî Kültürü, Ankara 1977, s. 171-172.
[9] “Litteratura dei Turchi,” Le civilta dell’oriente, Roma, Cherardo Casini, 1957, s. 432.
[10] Bu konuda daha geniş bilgi için bkz., Vecihe Hatiboğlu, “Tarihimizin Başlangıcı,” Cumhuriyet, 26 Mart 1978; Halûk Tarcan, “Tarihçilerimize Soruyorum,” Cumhuriyet, 26 Temmuz 1980; aynı yazar, “Tarihte İlk Oğuz Göçü,” Cumhuriyet, 21 Şubat 1984; Türkkaya Ataöv, A Brief Glance at the Armenian Question, Ankara 1984, s. 8-9; Bu konuyla ilgili genel bir değerlendirme için ayrıca şu esere de bakılabilir: Edip Yavuz, Tarih Boyunca Türk Kavimleri, Ankara 1968.
[11] Hâmit Zübeyir Koşay, Erzurum ve Çevresinin Dip Tarihi, Ankara 1984; Afif Erzen, Eastern Anatolia and Urartians, II. Baskı, Ankara 1984.
[12] Urfalı Mateos Vekayi-nâmesi ve Papaz Grigor’un Zeyli, Türkçeye çeviren: Hrant D. Andreasyan, Notlar: Edouard Dulaurier, M. Halil Yınanç, Çeviren, Ankara 1962, s. 48.
[13] Mehmet Altay Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, Ankara 1963, s. 243.
[14] Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler), s. 50-51; A. Zeki Velidî Togan, a.g.e., s. 196.
[15] Deguignes, Hunlar’ın, Türkler’in, Moğollar’ın ve daha sair garbî Tatarlar’ın Tarih-i Umûmisi, IV. Cilt, Türkçeye tercüme: Hüseyin Cahid (Yalçın), İstanbul 1924, s. 9.
[16] Claude Cahen, a.g.e., s. 150; İsmâil Hâmi Dânişmend, Türklük Meseleleri, İstanbul 1966, s. 122; Krş., Paul Wittek, “Rum Sultanı,” Batı Dillerinde Osmanlı Tarihleri, 3, İstanbul 1971, s. 87, 101’deki not 37 ve 38.
[17] Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, Ankara 1965, s. 259.
[18] Ermenilik ile ilgilenen ilim adamlarının “Küçük Ermenistan” adıyla belirttikleri bölge, Toros ve Amanos dağları ile Akdeniz arasında kalan, Kilikya olarak adlandırılan bölge idi.
[19] Bkz., Markopolo Seyahatnâmesi, I. Cilt, Hazırlayan: Filiz Dokuman, İstanbul, tarihsiz, s. 20, Yorumu için bkz., Paul Wittek, a.g.e., gösterilen yer, not 38.
[20] A. Zeki Velidî Togan, a.g.e., s. 257.
[21] Faruk Sümer, a.g.e., İlâvelerle 3. Baskı, İstanbul 1980, s. 575.
[22] Bkz., M. Fahrettin Kırzıoğlu, Dede-Korkut Oğuznâmeleri, I. Kitap, İstanbul 1952; Orhan Şaik Gökyay, Dedem Kurkud’un Kitabı, İstanbul 1973.
[23] Bertrandon de la Brocquière, Le voyage d’Outremer, ed. Ch. Schefer, Paris 1892, zikreden Halil İnalcık, Osmanlı Tarihi, DTCF 1966–1967 ders yılı notları, s. 46.
[24] D. Martinière, Abrége Portatif du Dictionnaire Géographique de la Martinière, La Haye 1762, II, s. 216, zikreden Tuncer Baykara, “Doğu Anadolu = Türkmenia (Türkmen Ülkesi),” Atsız Armağanı, İstanbul 1976, s. 64.
[25] Neuste Reisebeschreibung durch die vornehmsten provinzen der Ottomannischen Pfoote, Leipzig 1772, s. 40, zikreden Tuncer Baykara, a.g.m., gösterilen yer.
[26] Halil İnalcık, Osmanlı Tarihi, anılan ders yılı notları, s. 44-45.
[27] Nejat Göyünç, XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı, İstanbul 1969, s. 35.
[28] M. Fahrettin Kırzıoğlu, Osmanlıların Kafkas-Elleri’ni Fethi (1451-1490), Ankara 1976, s. 122 not 1.
[29] Halil İnalcık, The Ottoman Empire: The Classical Age 1300-1600, Translated by Norman Itzkowitz and Colin Imber, London 1973, s. 125.
[30] M. Fahrettin Kırzıoğlu, a.g.e., s. 163.
[31] M. Fahrettin Kırzıoğlu, a.g.e., s. 245.
[32] Mithat Sertoğlu, Resimli Osmanlı Tarihi Ansiklopedisi, İstanbul 1958, s. 347; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, II. Cild, 2. Baskı, Ankara 1964, s. 580-581; Mustafa Nuri Paşa, Netayic ül-Vukûat (Kurumları ve Örgütleriyle Osmanlı Tarihi), Cilt 1-2, Sadeleştiren, notlar ve açıklamalar ekleyen: Neşet Çağatay, Ankara 1979, s. 137; Halil Cin, Osmanlı Toprak Düzeni ve Bu Düzenin Bozulması, Ankara 1978, s. 106-107; Ömer Lütfi Barkan, Türkiye’de Toprak Meselesi, Toplu Eserler I, İstanbul 1980, s. 819; M. Tayyib Gökbilgin, Osmanlı Müesseseleri Teşkilâtı ve Medeniyeti Tarihine Genel Bakış, İstanbul 1977, s. 136-137. Ayrıca bkz., Nejat Göyünç, “Yurtluk-Ocaklık Deyimleri Hakkında,” Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul 1991, 269-277.
[33] Nazmi Sevgen, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Türk Beylikleri, Ankara 1982, s. 42-43.
[34] Ömer Lütfi Barkan, a.g.e., s. 545-549.
[35] Daha fazla bilgi için bkz., Bahaeddin Ögel ve diğerleri, Türk Millî Bütünlüğü İçerisinde Doğu Anadolu, Ankara 1985, s. 40-45; Mehmet Eröz, Doğu Anadolu’nun Türklüğü, II. Baskı, İstanbul 1982.
[36] Bahaeddin Yediyıldız, “Azınlık Meselesi Açısından Tahrir Defterleri,” Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı: 19 (Eylül 1986), s. 43-44.
[37] Halil İnalcık da, Doğu Anadolu’da bir kısım Ermeniler’in “marhasiyye” adı altında maktu bir resim (vergi) ödediklerinden ispence’den muâf tutulduklarını belirtmektedir. Bkz., Halil İnalcık, “Osmanlılarda Raiyyet Rüsûmu,” Osmanlı İmparatorluğu: Toplum ve Ekonomi Üzerinde Arşiv Çalışmaları, İncelemeler, İstanbul 1993, s. 61-62.
[38] Nejat Göyünç, “Kanunî Devrinde Malatya Şehri,” VII. Türk Tarih Kongresi, II. Cilt, Ankara 1973, s. 656.
[39] Nejat Göyünç, “XVI. Yüzyılda Güneydoğu Anadolu’nun Ekonomik Durumu,” Türkiye İktisad Tarihi Semineri, Metinler/Tartışmalar (8-10 Haziran 1973), Ankara 1975, s. 73.
[40] Mehmet Ali Ünal, XVI. Yüzyılda Harput Sancağı (1518-1566), Ankara 1989, s. 73, Tablo 10.
[41] Nejat Göyünç, a.g.m., s. 78.
[42] 50. Yıl Armağanı, Erzurum ve Çevresi. Cilt: I, Erzurum 1974, s. 86-87.
[43] Robert Anhegger-Halil İnalcık, Kânûnnâme-i Sultânî Ber Mûceb-i Örf-i Osmânî, Ankara 1956, s. XVII.
[44] Robert Anhegger-Halil İnalcık, a.g.e., s. IX.
[45] Halil İnalcık, “Örf,” İA, 9. Cilt, İstanbul 1988, s. 480.
[46] Ömer Lütfi Barkan, “Çiftlik,” İA, 3. Cilt, İstanbul 1988, s. 393.
[47] Halil İnalcık, The Ottoman Empire: The Classical Age, 1300-1600, s. 75.
[48] Ömer Lütfi Barkan, XV. ve XVI. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Ziraî Ekonominin Hukukî ve Malî Esasları, I. Cilt, Kanunlar, İstanbul 1943, s. 118.
[49] Bahaeddin Yediyıldız, “XIV-XIX. Asırlarda Gayri Müslimlerin Türk Toplumu İçindeki Yeri,” Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu İle İlişkileri Sempozyumu, Ankara 1985, s. 143.
[50] Abdulkadir Şener, “İslâm Hukukunda Gayr-i Müslimler,” Türk Tarihinde Ermeniler Sempozyumu: Tebliğler ve Panel Konuşmaları, Manisa 1983, s. 41-56.
[51] Selâhattin Tansel, Yavuz Sultan Selim, Ankara 1969, s. 160-161; Yavuz Ercan, “Tarihî Belgelerin Işığında Ermeni İddiaları,” Tarih Boyunca Türkler’in Ermeni Toplumu İle İlişkileri Sempozyumu, s. 211-212; Ayrıca bkz., Yavuz Ercan, Kudüs Ermeni Patrikhanesi, Ankara 1988, s. 17, 34.
[52] Stanford J. Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern , Vol. I, Empire of the Gazis: The Rise and Decline of the Ottoman Empire, 1280-1808, London 1977, s. 84.
[53] Yavuz Ercan, a.g.m., gösterilen yer.
[54] Ziya Kazancı, Osmanlılar’da Vergi, İstanbul 1977, s. 168.
[55] Ömer Lütfi Barkan, a.g.e., s. 150.
[56] Nejat Göyünç, Malatya’dan Görüş, İstanbul 1985, s. 136.
[57] M. Fahrettin Kırzıoğlu, a.g.e., s. 136.
[58] Ömer Lütfi Barkan, a.g.e., s. 69; Ahmed Akgündüz, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, V. Kitap, II. Kısım, Kanunî Devri Eyâlet Kanunnâmeleri, İstanbul 1992, s. 540-541.
[59] Ömer Lütfi Barkan, a.g.e., s. 62-72; Ayrıca bkz., Halil İnalcık, “Erzurum,” İA, 4. Cilt, s. 354.
[60] M. Fahrettin Kırzıoğlu, a.g.e., s. 282.
[61] Yılmaz Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, Cilt: 10, İstanbul 1978, s. 209.
[62] Yılmaz Öztuna, a.g.e., s. 191.
- ERMENİ ARAŞTIRMALARI, Sayı 18, Yaz 2005
http://www.eraren.org/index.php?Lisan=tr&Page=DergiIcerik&IcerikNo=5
***
