ABD’Lİ MİSYONERLERİN GÖZÜNDE 1830-1917 YILLARI TÜRKLER VE ERMENİLER, BÖLÜM 4

ABD’Lİ MİSYONERLERİN GÖZÜNDE 1830-1917 YILLARI TÜRKLER VE ERMENİLER, BÖLÜM 4

Metin içinde de görüldüğü gibi, misyonerlerden kaynaklanan sorunlar
nedeniyle Amerikan hükümeti birkaç kez tehdit amacı ile savaş gemilerini ve filolarını Osmanlı karasularına ve limanlarına göndermiş, birkaç kez iki ülkenin sıcak çatışmaya girmesi durumu ortaya çıkmıştır.
Bu yıllarda Amerikan misyonerlerinin en çok ilgilendiği Osmanlı azınlığı
Ermenilerdir.

Misyonerlerin Osmanlı tebaası içerisinde en çok ilgilendikleri ve propaganda larına karşılık bulabildikleri Osmanlı tebaası Ermenilerdir ve misyonerler Ermeni isyanlarında yadsınamaz bir role sahip olmuşlardır.
İki ülke diplomatik ilişkilerinin I. Dünya Savaşına kadar geçen 84 yıllık seyri içerisinde Osmanlı Devleti büyük oranda beklentilerinin karşılığını bulamamış, ilişkiler ABD’nin pragmatist politikası zemininde yürümüştür. Bu durumda da misyonerlerin etkisi büyüktür.
Tüm bunlara ek olarak misyonerlerin ve onlarla sıkı işbirliği içinde çalışan Amerikalı diplomatların ABD kamuoyunda oluşturmuş oldukları Türk karşıtı, nefrete dayalı söylem iki ülke halkları arasındaki anlaşmazlıkların temelini teşkil etmiştir. Amerikan halkı uzun süre Türkleri tanımadan Türklerden nefret etmiştir ve bu algının en büyük nedeni misyonerlerin organize ettiği kara propaganda olmuştur.

 DİPNOTLAR;

1 Seçil Akgün, “Amerikalı Misyonerlerin Anadolu’ya Bakışları”, OTAM,
S.3, Ankara 1992, s.1-2; M. Alaaddin Yalçınkaya, “The Modernization
of the Ottoman Diplomatic Representations in Europe: The Case
of the Embassy of Ismail Ferruh Efendi to London (1997-1800)”, A
Bridge Between Cultures, The Isis Press, İstanbul 2006, s.64; Charles
Oscar Paullin, Diplomatic Negotiations of American Naval Officers
1778-1883, The Johns Hopkins Press, Baltimore 1912, s.128; Hasan
Özsoy, Kayseri’de Amerikan Misyoner Faaliyetleri ve Talas Amerikan
Koleji, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi, 1995, s.141.
2 Hans Lukas-Kieser, “Muslim Heterodoxy and Protestant Utopia, The
Interactions Between Alevis and Missionaries in Ottoman Anatolia”,
Die Welt Des Islams, S.41, No:1, Mart 2001, s.98.
3 Uygur Kocabaşoğlu, Anadolu’daki Amerika, Kendi Belgeleriyle 19.
Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Amerikan Misyoner Okulları,
3. Baskı, İmge Kitabevi, İstanbul 2000, s.21.
dipnotlar 287
4 Akgün, “Amerikalı Misyonerlerin”, s.3-4; Kocabaşoğlu, Anadolu’daki
Amerika, s.15.
5 Suzanne Elizabeth Moranian, The American Missionaries and Armenian
Question, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Madison: The University of
Wisconsin, 1994. s. 144; Kieser, a.g.m., s. 92.
6 Kocabaşoğlu, Anadolu’daki Amerika, s.41-42; Nejla Günay, “Amerikan
Misyonerlerine Anadolu Halkının Tepkisi ve Bunun Osmanlı-
Amerikan İlişkilerine Etkileri”, Akademik Bakış, C.1, S.2, Yaz 2008,s.109.
7 A.g.e., s. 54-55.
8 Moranian, a.g.t., s. 146; Akgün, Amerikalı Misyonerlerin Anadolu’ya….,
s. 6.
9 William M. Ramsay, Impressions of Turkey During Twelve Years’
Wanderings, London: Hotter and Stoughton, 1897. s. 223-25, 230.
10 Kocabaşoğlu, a.g.e., s. 167.
11 A.g.e., s. 15.
12 Samuel Sullivan Cox, Bir Amerikan Diplomatının İstanbul Anıları 1885-
1887, İstanbul: Çev. Gül Çağalı Güven, İş Bankası Kültür Yayınları,
2010. s. 294; New York Times, “Missionaries in Danger”, August 20, 1892. s. 4.
13 Baptist Missionary Magazine, “Missionary Literature”, February 1873,
53;2, s. 62; Akgün, Amerikalı Misyonerlerin…, s. 3; James L. Barton,
“One Hundred Years of American Foreign Missions: An Interpreation”,
The North American Review, S. 183, No: 601, 19 Ekim 1906. s. 750.
14 Akgün, Amerikalı Misyonerlerin…, s. 2; 1806 yılında Protestan misyoner
örgütlenmesi Williamstown, Massachusettes Eyaletinde, Samuel J.
Mills, James Richards, Francis L. Robbins, Harvey Loomis ve Byram
Green tarafından kurulmuştu. ABCFM, ABD’deki Protestan örgütlerini
tek çatı altında toplamak için 1810 yılında yapılan genel kurulda
Massachuttes Valisi John Treadwell ABCFM Başkanı olarak seçildi.
1818 yılı toplantısında Osmanlı topraklarında misyon teşkilatları oluşturulmasına
karar verildi. Bkz. Barton, a.g.m., s.745, 747.
15 Kocabaşoğlu, a.g.e., s. 43, 46.
16 Kocabaşoğlu, a.g.e., s. 22; Erdal Açıkses, Amerikalıların Harput’taki
Misyonerlik Faaliyetleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2003. s. 36;
Melek Öksüz, “Osmanlı Topraklarında Hukuki Statü Arayışı ve Varlık
Mücadelesinde Amerikan Kurumları”, History Studies, C. 2/1, 2010. s.
150; Akgün, Amerikalı Misyonerlerin…, 4; Barton, a.g.m., s. 748; John
M. Vander Lippe, “The “Other” Treaty of Lausanne: The American
288 dipnotlar
Public and Official Debate on Turkish-American Relations”, Turkish
Yearbook, C. 23, Ankara 1993. s. 32.
17 Mr. King to Mr. Bayard, US Legatiation, Constantinople, January 11,
1851, PRFRUS, Washington: Government Printing Office, 1888. s.
1083-1085; Kocabaşoğlu, a.g.e., s. 28; Akgün, Amerikalı Misyonerlerin…, s. 5.
18 Cox, a.g.e., s. 294.
19 Kocabaşoğlu, a.g.e., s. 31; Merril D., Peterson, America and Armenian
Genocide, 1915-1930 And After Starving Armenians, Virginia, Univeristy
of Virgina, 2004. s. 19-20.
20 Barton, a.g.m., s. 748.
21 Açıkses, a.g.e., s. 50; New York Daily Times, “The Levant”, September 21,
1852. s 2.
22 Vladimir A. Stanoff, Reports and Letters of American Missionaries,
Referring to the Distribution of Nationalities in the Former Provinces of
European Turkey, 1858-1918, Sofia, 1919. s. 3-4,18; New York Times,
“Minister Strauss Received by the Sultan”, July 20, 1888. s. 1; New York
Times, James Creelman, “Meaning of the Massacres of Christians by
Moslems”, July 25, 1909. s. SM2.
23 Cemal Paşa, Hatıralar, 5. Baskı, Haz. Albay Kabacalı, İstanbul: Türkiye
İş Bankası Kültür Yayınları, 2010. s. 361-64; Talat Paşa’nın Anıları,
5. Baskı, Haz. Albay Kabacalı, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür
Yayınları, 2009. s. 69; New York Times, “The Methodist Preachers”,
October 27, 1874. s. 2; New York Times, “The Alleged Outrages against
the American Missions”, February 12, 1875. s. 1; New York Times,
“Americans Imprisoned in Turkey”, September 12, 1894. s. 4; New York
Times, “Devils in Human Form”, November 16, 1896. s. 5.
24 Mr. Morris to Mr. Seward, Extracts, Legation of the USA,
Constantinople, November 11, 1862; Translation, Sublime Porte,
Department of Foreign Affairs, No: 6346-79; November 12, 1862,
PRFRUS, Washington: Government Printing Office, 1864. s. 1174-175,
1177; Mr. Morris to Mr. Seward, No: 151, Legation of the USA , April
25, 1866, Congress Executive Documents, The House of Representatives,
1866-1867, Washington: Government Printing Office, 1867. s. 241;
Mr. Hirsch to Mr. Blaine, Legation of the US, Constantinople, March
31, 1890, Congress Executive Documents, The House of Representatives,
1890-’91, Washington: Government Printing Office, 1891. s. 752-53;
New York Daily Times, “Turkey”, May 19, 1852.
25 Inclosure 5 in No. 7, Protest of American Citizens, Legation of the
USA, Constantinople, March, 9, 1875, Congress Executive Documents,
dipnotlar 289
The House of Representatives 1875-1876, Washington: Government
Printing Office, 1876. s. 1299-305.
26 Mr. Morris to Mr. Seward, No: 181, Legation of the USA , November
30, 1866, Congress Executive Documents, The House of Representatives,
1866-1867, Washington: Government Printing Office, 1867. s. 257.
27 Baptist Missionary Magazine, “Missionary Literature”, February 1873,
53, 2, s. 62.
28 Mr. Boker to Mr. Fish, Legation of the USA, Constantinople, March, 9,
1875, Congress Executive Documents, The House of Representatives, 1875-
1876, Washington: Government Printing Office, 1876. s. 1294-295;
Mr. Baraczi to Mr. Boker, a.g.e., Inclosure in No: 276, Constantinople,
March 4, 1875, s. 1295; Kieser, a.g.m., s. 93.
29 Misyonerler, Robert Kolejini kurma çalışmalarını 1857 yılında başlatmışlardı.
Kolejin kurulması için önce Rumeli Hisarı yanında o dönemde Paris Büyükelçisi olan Ahmet Vefik Paşa’nın arazisi istenmiş fakat A. Vefik Paşa arazisini satmaya razı olmamıştı. Bunun üzerine en iyi olabilecek ikinci yer, Kuruçeşme’de satın alınarak Robert Koleji’nin inşaatı planlanmıştı. Fakat A. Vefik Paşa bir yıl sonra arazisini satmaya razı olunca iki parça halinde Kolejin arsası 1.400 İngiliz Sterlini ödenerek satın alındı ve 1862 yılında inşaatın başlaması planlandı. Bu esnada
Kolej eğitime başlamıştı. Amerika’nın İstanbul’da bir kolej açmasına en büyük muhalefet Fransa, Rusya ve Roman Katolik Kilisesi’nden gelmekteydi. Misyonerler, Washington Ortaelçisi Bulak Bey’i de devreye sokarak Kolej inşaatı için izin almaya çalıştı. Gerekli izni sağlayacak olan Padişah iradesi 1868 yılında Amerikalı amiral Farragaut’un İstanbul ziyareti esnasında verildi. Robert Koleji’nin İngilizce eğitim verecek olmasına karşı Fransızlar da 1868 yılında Fransızca eğitim verecek olan Galatasaray Lisesi’ni açmışlardır. Robert Koleji’nde öğrencilikten öğretmenliğe atanan ilk Osmanlı vatandaşları Hagopos Diyedciyan
isimli Ermeni ve Petco Gorbanoff isimli Bulgardı. Kolej’de öğretmen olabilmek için misyonerlik eğitiminden geçme şartı vardı. Bilgi için bkz. George Washburn, Fifty Years in Constantinople and Recollections of Robert College, Boston and New York: The University Press of Cambridge, 1909. s. 7, 8-13, 311; Bununla birlikte, Erdal Açıkses Washburn’un vermiş olduğu bu bilginin yanlış olduğunu ve Arsa’nın Serpuhi adında bir Ermeni’den kiralandığını söylemektedir. Açıkses,
a.g.e., s. 53; Öğrencilikten yetişme ilk yerli öğretmenlerin bir Ermeni ve
Bulgar olması bilinçli olarak yapılmış bir seçimdi. Kolej ilk yıllarda Türk
öğrenci de kabul etmiş fakat daha sonra büyük çoğunluğu, Ermeniler,
Bulgarlar ve Rumlar oluşturmuştur.; Cox. a.g.e., s. 290-91, 620-21.
30 Mr. Maynard to Mr. Fish, Legation of the USA, Constantinople, July
23, 1875, Congress Executive Documents, House of Representatives, 1875-
1876, Washington: Government Printing Office, 1876. s. 1306; Erhan,
a.g.e., s. 193; Washburn, a.g.e., s. 1.
31 House of Representatives, Doc. No: 927, USCR, a.g.b., s. 16; Akgün,
Amerikalı Misyonerlerin…, s. 11; Henry Morgenthau, Secrets of the
Bosphorus, London: Hutchinson & Co. 1918. s. 38. “… Robert College,
an institution that represented America’s conception of the way to “penetrate”
the Turkish Empire…”.
32 Baptist Missionary Magazine, “News From Mission Lands”, Nisan
1895:74,4. s. 116; Ramsay, a.g.e., s. 226.
33 Kocabaşoğlu, a.g.e., s. 138.
34 Haggos Effendi to Mr. Maynard, Inclosure in No. 351, Constantinople,
October 18, 1879, Congress Executive Documents, House of Representatives
1880-81, Washington: Government Printing Office, 1881. s. 962-65.
35 Refusal by Turkish Officials to issue travelling Teskéréh to the Rev. R.
M. Cole, PRFRUS, Washington: Government Printing Office, 1902. s.
532-29.
36 Baptist Missionary Magazine, “The World Field”, 1875, 55;4, s. 119;
Kocabaşoğlu, a.g.e., s. 39-40, 66.
37 Kocabaşoğlu, a.g.e., s. 81-82, 89.
38 Sublime Porte, Department of Foreign Affairs, April 7, 1863.
Translation, No. 7211-6, Washington: Government Printing Office,
1864. s. 1186; Memorandum drawn up by Rev. H. O. Dwight,
Congress Executive Documents, The House of Representatives, 1889-’90,
Washington: Government Printing Office, 1890. s. 714.
39 Mr. MacVeagh to Mr. Fish , No: 408, Legation of the USA,
Constantinople, April 25, Congress Executive Documents, The House
of Representatives, 1871-1872, Washington: Government Printing
Office, 1872. s. 901-02; Seçil Akgün, “Amerikalı Misyonerlerin Ermeni
Meselesinde Rolü”, Atatürk Yolu, Ankara Üniversitesi İnkılap Tarihi
Enstitüsü Dergisi, Yıl 1, S. 1, Mayıs 1988. s. 1-2.
40 Abdulhamit Kırmızı, Abdülhamid’in Valileri, Osmanlı Vilayet İdaresi
1895-1908, İstanbul: Klasik Yayınları, 2007. s. 110.
41 Kocabaşoğlu, a.g.e., s. 110.
42 Mr. Hay to Mr. Leishman, Department of State, Washington, February
2, 1903, PRFRUS, Washington: Government Printing Office, 1904. s.
737-738.; Gordon, Turkish American Treaty..., s. 713.
dipnotlar 291
43 Negotiations with Turkish Government with reference to official recognition
of American educational, Charitable and religious institutions
in Turkey, and other pending questions, PRFRUS 1903, Washington:
Government Printing Office 1904. s. 735-54.
44 Mr. Leishman to Mr. Hay, Legation of the USA, Constantinople,
November 6, 1903. PRFRUS 1903, Washington: Government Printing
Office, 1904. s. 760-761; Özsoy, a.g.t., s. 138-39.
45 New York Times, “Peace Union Sympathizes-Condoles Assassination of
Vice Consul in Beyroot”, Augusts 28, 1903. s. 2; Wall Street Journal,
“Turkey to Investigate”, August 29, 1903. s. 2.
46 Mr. Hay to Mr. Leishman, Department of State, Washington,
September 1, 1903, PRFRUS 1903, Washington: Government Printing
Office, 1904. s. 771-72; New York Times, “Turkish Situation Brings Hay
Back”, August 30, 1903. s. 3.
47 Mr. Leishman to Mr. Hay, Legation of the US, Constantinople,
September 4, 1903, PRFRUS 1903, a.g.e., s. 772.
48 Mr. Leishman to Mr. Hay, Legation of the US, Constantinople,
September 10, 1903, PRFRUS 1903, a.g.e., s. 780.
49 Educational, and Charitable Institutions Established in the Ottoman
Empire, Part 1, List of American Religious, PRFRUS 1907, Part II,
Washington: Government Printing Office, 1910. s. 1059-062; Öksüz,
a.g.m., s. 154.
50 Wall Street Journal, “The Turkish Situation”, August 10, 1904. s. 5.
51 Mr. Leishman to Mr. Hay, American Legation, Therapia, August 12,
1904, PRFRUS 1904, a.g.e., Washington: Government Printing Office,
1905. s. 826.
52 Mr. Hay to Mr. Leishman, Department of State, Washington, August
12, 1904, PRFRUS 1904, a.g.e., s. 827; New York Times, “The President’s
Message”, December 5, 1893. s. 9.
53 Morgenthau, Secrets of the…, s. 156, 181-82; Henry Morgenthau, “A
vision of the Red Cross after the War”, New York Times, December 19,
1917.
54 R. L. Daniel’in bahsetmiş olduğu propaganda nitelikli iddialar Harbord
Raporu’nun 1. Bölümü olan Ermeni tarihçesi kısmında yer almaktadır
ve 9, 10 yaşındaki ermeni kızların birkaç paraya Kürtlere satıldığı
söylenmektedir.
55 Robert L. Daniel, “The Armenian Question and American-Turkish
Relations, 1914-1927”, The Mississippi Valley Historical Review, Vol. 46,
No. 2, (Eylül, 1959), s. 254-55.
56 To a Resolution of the Senate of December 4, 1895…, Senate, Message
From the President of the US, Doc. No. 33, USCR, December 19, 1895. s. 2.
57 New York Times, “Fear of More Massacres”, June 5, 1909. s. 3; San
Francisco Chronicle, “Fears of Massacre”, April 6, 1895. s. 1; San
Francisco Chronicle, “Stories of Cruelty”, June 12, 1895. s. 2.
58 The Foreign Secretary of the American Board of Commissioners
for Foreign Missions to the Secretary of State, ABCFM, Boston,
November 5, 1907. James L. Barton, Part 1, PRFRUS 1907, Part II,
Washington: Government Printing Office, 1910. s. 1067-068; Özsoy,
a.g.t., s. 148; Misyonerlerin faaliyetlerinden rahatsız olan sadece
Osmanlı Devleti değildi. Örneğin; misyonerler, 1915 yılında I. Balkan
Savaşında Sırpların eline geçen Manastır kentinden kendilerine gönderilen
mektupların bu sefer Sırp yönetimi tarafından açılarak okunduğunu
rapor etmişlerdir. Vladimir A. Stanoff, Reports and Letters of
American Missionaries, Referring to the Distribution of Nationalities in the
Former Provinces of European Turkey, 1858-1918, Sofia, 1919. s. 79.
59 The American Chargé d’Affairs to the Secretary of State, American
Embassy, Constantinople, October 17, 1910, PRFRUS 1911,
Washington: Government Printing Office, 1918. s. 738-39; Misyoner
Erickson I. Balkan Savaşı’nda Sırpların eline geçen İlbasan’a dönecek
ve 1913 yılında bu sefer Sırplar tarafından tutuklanarak kentten kovulacaktır.
Tsanoff, a.g.e., s. 76.
60 The American Minister in temporary charge of the Embassy at
Constantinople to the Secretary of State, American Embassy,
Constantinople, January 31, 1911, Doc. No: 310, PRFRUS, a.g.e., s. 747.
61 Washington Post, “More Trouble at Adana”, May 30, 1909. s. 8.
62 Washburn, a.g.e., s. 245-47. Amerika’ya göçen Osmanlı vatandaşlarının
propaganda yayınlarına bir örnek olarak bkz. Rev. S.S. Yenovkian, An
Armenian Refugee, Martyred Armenia, A Brief Description of the Recent
Horrible Massacres of The Christian Armenians in Turkey, Cleveland Co. 1896.
63 Stanoff, a.g.e., s. 22, 96; Cox, a.g.e., s. 386.
64 Amerikalı misyoner Cyrus Hamlin, Dışişleri Bakanlığına göndermiş
olduğu raporunda; Hınçak çetelerinin bilinçli olarak Türk ve
Kürt halkına saldırdığını, böylece Rusya’nın ve daha sonra ABD’nin
olaya karışmasının sağlanmaya çalışıldığını bildirmektedir. “... These
Huntchaguist bands, organized all over the Empire, will watch their opportunity
to kill Turks and Koords, set fire to their villages, and then make
their escape into the mountains. The enraged Moslems will then rise and fall
upon the defenseless Armenians and slaughter them with such barbarities
that Russia will enter, in the name of humanity and Christian civilization,
and take possession ...”. Letter from Mr. Cyrus Hamlin in regard
to Armenian revolutionary organization, Lexington, December 23,
1893, PRFRUS 1895, Part II, Washington: Government Printing
Office, 1896. s. 1415-416; Hamlin benzer söylemini Amerikan kamuoyu
ile paylaşarak, Başkan Cleveland’ın 1893 Aralığında Kongre’de
yaptığı ve Osmanlı Hükümeti’nin kaygılarını kabul edilebilir bulduğu
konuşmasını destekleyen bir de makale yazmıştır. Bkz. New York Times,
“President Cleveland and the Armenians”, January 18, 1894. s. 4; Los
Angeles Times, “Cleaned out the Town”, December 23, 1895. s. 8; San
Francisco Chronicle, “The Armenian Troubles”, December 4, 1894. s. 3;
San Francisco Chronicle, “The Plot against the Sultan’s Life”, November
2, 1895. s. 9; Erzurum isyanı esnasında şehirde bulunan Amerikalı
misyoner W. W(?). Chambers, 1924 yılı Ekim ayında dönemin ABD
Yüksek Komiseri Amiral Bristol ile yaptığı görüşmede isyan öncesinde
Taşnak ve Hınçak mensubu Ermenilerin Berlin Konferansı’na güvenerek
kışkırtmada bulunduklarını itiraf etmiştir. Bkz. Library of Congress
Manuscript Division, The Papers of Mark L. Bristol-VI, War Diary,
Confidential, October 27, 1924. s. 1-3.
65 Kieser, a.g.m., s. 90-91; Günay, a.g.m., s. 112.
66 Günay, a.g.m., s. 113; Nedim İpek, “Anadolu’dan Amerika’ya Ermeni
Göcü”, OTAM, S. 6, Ankara 1995. s. 258; Amerikan ortaelçisinin bu
küstahlığa varan hadsiz davranışı Washington Ortaelçisi Mavroyani
Bey tarafından protesto edilmiştir. Mavroyeni Bey to Mr. Olney,
Translation, Imperial Legation of Turkey, Washington, December
21, 1895, PRFRUS 1895, Part II, Washington: Government Printing
Office, 1896. s. 1413-416; Marblehead’ın İstanbul’a gelmesine II.
Abdülhamit müsaade etmemiştir.
67 Message From the President of the US, Relative to Withholding of
the exequaturs of American vice-consuls dully appointed to the consulates
of Erzurum and Harpoot by the Turkish Government, USCR,
Senate, Doc. No. 49, December 30, 1895. s. 10-11; New York Times,
“The Armenian Question”, December 22, 1890. s. 4; Washington Post,
“The Turkish Side of the Affair”, January 9, 1895. s. 4.
68 Vahdettin Engin, Pazarlık, İstanbul; Yeditepe Yayınları, 2010. s. 10.
69 Cox, a.g.e., s. 468, 637-43.
70 Washington Post, “American Sailors in Command of Turkish War Ships”,
February 21, 1909. s. 10; Lippe, a.g.m., s. 35.
294 dipnotlar
71 Gordon, Turkish American Controversy…., s. 662-63; Karpat, a.g.m., s.
190; İpek, a.g.m., s. 263-65.
72 USCR, a.g.b., Doc. No. 49, December 30, 1895. s. 1-2; Açıkses, a.g.e., s.75.
73 Message From the President of the US, To a Resolution of the Senate of
December 4, 1895… USCR, Senate, Doc. No. 33, December 19, 1895.
s. 8; 1901 yılında Dr. Thomas Norton’un Harput’a konsolos olarak tayin
edilmesi Babıali tarafından kabul edilmiştir. New York Times, “Turkey Act in Norton Matter”, January 8, 1901. s. 5.
74 San Francisco Chronicle, “More Bloodshed Feared-The Situation in Turkey is Critical”, April 9, 1896. s. 1.
75 Gordon, Turkish American Treaty…, s. 714.
76 Treaty of 1830-Interpretation of Article IV, PRFRUS 1902,
Washington: Government Printing Office, 1903. s. 1049-1050.
77 Gordon, Turkish American Controversy…., s. 659; New York Times, “The
Sultan Need not tremble Yet”, February 11, 1894. s. 16; Bu dönemde
Amerikan gazetelerinden özellikle New York Times’ta, Ermenilerin,
yağma, katliam ve anarşiye yönelik hareketlerini eleştiren yazılar çıkmaktaydı.
P. H. Vartoguian isimli Ermeni New York Times’daki yayınlardan
rahatsızlığını dile getiren, Ermenilerin haklılığını Amerikan
kamuoyuna anlatarak Hınçak çetelerinin gerçek amaçlarının ortaya
çıkmasını engellemek için bir cevap göndermiş ve bu cevap da gazetede
yayınlanmıştır. Bkz. New York Times, “Turkey and Armenians”, March 19, 1894. s. 3.
78 USCR, a.g.b., Doc. No. 33, December 19, 1895. s. 8.
79 USCR, a.g.b., s. 8.
80 Requesting information in regard to the treatment of naturalized
citizens of the US of Armenian origin..., Senate, Message From the
President of the US, … Doc. No. 83, USCR, January 16, 1896. s. 1-3.
81 USCR, a.gb., s. 1-3.
82 USCR, a.gb., s. 2-3.
83 Mavroyeni Bey to Mr. Bayard, Translation, Imperial Legation of Turkey,
Washington, March 2, 1888, Congress Executive Documents, The House
of Representatives, 1888-’89, Washington: Government Printing Office,
1889. s. 1627; Hurewitz, a.g.e., s. 495.
84 Liability of Naturalized Citizens of the USA… Department of
State, Washington, January 22, 1901, PRFRUS 1901, Washington:
Government Printing Office, 1902. s. 515-16.
85 New York Times, “Driven from Jerussalem”, May 6, 1888. s. 13.
86 Rights of Jews to Three Months’… Mr. Griscom to Mr. Hay,
Legation of the USA, Washington, January 31, 1901, PRFRUS 1901,
Washington: Government Printing Office, 1902. s. 516-517; Mr. King
to Said Pasha, US Legation, Constantinople, September 22, 1888, Index
to the Executive Documents of the House of Representatives, C. 2, 1888-’89.
Washington: Government Printing Office, 1889. s. 1616; Engin, a.g.e.,
s. 93-98; New York Times, “Jewish Visitors to Palestine”, April 17, 1901.s. 5.
87 To a Resolution of the Senate of December 4, 1895… Senate, Message
From the President of the US, Doc. No. 33, USCR, December 19, 1895.
s. 3; New York Times, “The Trouble with Turkey”, May 7, 1900. s. 7; New
York Times, “Another Demand on Turkey”, August 10, 1900. s. 1; Günay,
a.g.m., s. 114-16.
88 San Francisco Chronicle, “Armenians Appeal to the American Nation”,
December 26, 1900. s. 3; Günay, a.g.m., s. 115.
89 Mr. Hay to Mr. Griscom, Department of State, Washington, December
11, 1900, PRFRUS 1901, Washington: Government Printing Office,
1902. s. 514; New York Times, “Turkey Again Defiant”, November 24,
1900. s. 7; Gordon, a.g.e., s. 257.
90 Wall Street Journal, “The Turkey Indemnity”, July 12, 1901. s. 3;
Kocabaşoğlu, a.g.e., s. 153; Günay, a.g.m., s. 116.
91 Armaoğlu, a.g.e., s. 17; New York Times, “A Model Foreign Minister”,
March 25, 1889. s. 5; Washington Post, “Treaties with Turkey”, October
20, 1886. s. 5; Karpat, a.g.m., s. 190; Hurewitz, a.g.e., s. 495.
92 Peterson, a.g.e., s. 27.
93 Gordon, Turkish American Controversy…., s. 666; İpek, a.g.m., s. 265-66.
94 Mavroyeni Bey to Mr. Gresham, Inclosure: From the Haik, October 1,
1893 p. 280, From the Haik, October 15, 1893, p. 303, Imperial Legation
of Turkey, Washington, October 26, 1893, Executive Documents, The
House of Representatives, 1893-’94, Washington: Government Printing
Office, 1895. s. 712-13.
95 San Francisco Chronicle, “Object to Minister Angel”, May 29, 1897. s. 2.
96 İpek, a.g.m., s. 267; Ahmet Rüstem Bey, a.g.e., s. 38.
97 New York Times, “The Capture of Miss. Stone”, September 25, 1901. s.9.
98 Repayment of Money for Ransom of Miss. Elene Stone Missionary
in Turkey, Senate, Message from the President of the US, Doc. No:
408, USCR, March 27, 1908. s. 1-3; Repayment of Money for Ransom
of Miss. Elene Stone Missionary in Turkey, House of Representatives,
Doc. No: 807, USCR, May 31, 1912. s. 1-36.
99 The Minister for Foreign Affairs to Minister Leishman, Sublime Porte,
Ministry for Foreign Affairs, PRFRUS 1905, Washington: Government
Printing Office, 1906. s. 884-85.
100 Ambassador Leishman to the Secretary of State, American Embassy,
Constantinople, September 19, 1908, Doc. No: 774, PRFRUS 1908,
Washington, Government Printing Office, 1912. s. 755.
101 Mr. Leishman to the Secretary of State, American Legation, Pera,
September 6, 1905, PRFRUS 1905, Washington: Government Printing
Office, 1906. s. 887.
102 PRFRUS 1905, a.g.b., s. 887.
103 The Minister for Foreign Affairs to Minister Leishman, Sublime Porte,
Imperial Ministry for Foreign Affairs, Constantinople, September 7,
1905, PRFRUS 1905, Washington: Government Printing Office, 1906.s. 889.
104 Gordon, a.g.e., s. 57; Erhan, a.g.e., s. 145.
105 Tewfik Pasha to Mr. Leishman, Sublime Porte, Ministry for Foreign
Affairs, August 12, 1904, PRFRUS 1904, Washington: Government
Printing Office, 1905. s. 828-29; New York Times, “Soldiers of Turkey
favor new Regime”, December 27, 1908. s. C4; Washington Post, “Sultan
Calls Exiles”, July 31, 1908. s. 4.
106 Rev. Dr. Bilis to Mr. Straus, American Bible Society, Levant Agency,
Bible House, Constantinople, May 1, 1888, Congress Executive
Documents, The House of Representatives, 1888-’89, Washington:
Government Printing Office, 1889. s. 1625.
107 Ambassador Leishman to the Secretary of State, American Embassy,
Constantinople, September 19, 1908, Doc. No: 774, PRFRUS 1908,
Washington, Government Printing Office, 1912. s. 755.
108 Ambassador Leishman to the Secretary of State, American Embassy,
Constantinople, May 20, 1909. Doc. No: 973, PRFRUS 1909,
Washington: Government Printing Office, 1914. s. 575, 77; Washington
Post, “Abdul Awaits Fate”, April 21, 1909. s. 1.
109 Washington Post, “Turks Tried to kill More”, June 8, 1909. s. 11; San
Francisco Chronicle, “Four thousand are said to be slain”, April 21, 1909.
s. 1; Ahmet Rüstem Bey, a.g.e., s. 40.
110 New York Times, “Young Turks Decree Death to the Sultan”, April 20,
1909. s. 1.
111 Message of the President of the USA on Our Foreign Relations, House
of Representatives, Doc. No: 927, Congress, USCR, December 3, 1912.
s. 4; Akgün, Amerikalı Misyonerlerin…., s. 2-3.
112 Ürekli, a.g.e., s. 17: New York Times, “Another Earthquake in Turkey”,
July 15, 1894. s. 8.
113 Gifts and Decorations from Foreign Governments, House of
Representatives, Report No: 182, USCR, January 27, 1902; USCR,
House of Representatives, Doc. No: 400, January 20, 1906. s. 2; Cox,
a.g.e., s. 62; San Francisco Chronicle, “Turks in Disaster”, September 13,
1894.
114 Mavroyeni Bey to Mr. Gresham, Translation, Imperial Legation of
Turkey, Washington, March 27, 1894, , Executive Documents, The House
of Representatives, 1893-’94, Washington: Government Printing Office,
1895. s. 729-30; New York Times, “The President’s Message”, December
5, 1893. s. 9; San Francisco Chronicle, “America and Armenia”, January 2,
1895. s. 6; Başkan Cleveland Kongre’deki konuşmasında Hınçak çetelerinin
faaliyetlerini eleştirmiş ve Osmanlı Devleti’nin başka bir ülke
vatandaşlığına izinsiz geçen Ermenileri sınır dışı etme hakkı olduğunu
söylemişti. Cleveland bir yıl sonraki konuşmasında Amerika’ya yerleşmiş
olan Ermenilerin baskısı ile bu görüşünden vazgeçerek Ermeniler
üzerindeki Amerikan korumasının devam edeceği mesajını vermiştir.
Bkz. New York Times, “The President’s Message”, December 4, 1894. s.9.
115 Claims presented by foreign Governments, House of Representatives,
Doc. No: 576, USCR, January 14, 1916.
116 Note Verbale, House of Representatives, Doc. No: 576, Translation,
USCR, Imperial Ottoman Embassy, Washington, June 23, 1910. s. 14.
117 Claims of Austria-Hungary, Greece and Turkey, Senate, Report No:
103, USCR, February 3, 1916, s. 1-3.
118 The American Ambassador to the Secretary of State, American
Embassy, Constantinople, November 5, 1912, PRFRUS 1912,
Washington: Government Printing Office, 1919. s. 1345.
119 House of Representatives, Doc. No: 927, USCR, a.g.b., s. 16; Akgün,
Amerikalı Misyonerlerin…, s. 11.
120 Henry Morgenthau için bkz. İsmail Köse, “Amerika’nın İstanbul
Büyükelçisi H. Morgenthau’nun Türk Algısı”, İÜ Edebiyat Fakültesi
Tarih Dergisi, S. 56, 2012/2, İstanbul, 2013, s. 55-85.
121 Henry Morgenthau, Secrets of the Bosphorus, London: Hutchinson &
Co. 1918. s. 35-36; Şenol Kantarcı, “Osmanlı’da Onurlu Bir Diplomat
ve Milli Mücadele’nin Önemli Siması: Ahmet Rüstem Bey”, Atatürk
Yolu Dergisi, S. 42, Kasım 2008. s. 256.
122 Morgenthau, Secrets of the…., s. 74-75.

Kaynak; ALTTAKİ WEB ADRESİNDEN..,
 İSMAİL KÖSE DİĞER BELGESEL NİTELİKTEKİ ÇALIŞMALARI YAZI VE BELGELERİNE ULAŞABİLİRSİNİZ..

https://www.researchgate.net/publication/293476968_ABD%27_li_Misyonerlerin_1830-1917_Yillari_Arasinda_Osmanli_Topraklarindaki_Faaliyetleri_ve_Bu_Faaliyetlerin_Iki_Ulke_Diplomatik_Iliskilerine_Etkisine_Genel_Bir_Bakis


***

ABD’Lİ MİSYONERLERİN GÖZÜNDE 1830-1917 YILLARI TÜRKLER VE ERMENİLER, BÖLÜM 3

ABD’Lİ MİSYONERLERİN GÖZÜNDE 1830-1917 YILLARI TÜRKLER VE ERMENİLER, BÖLÜM 3

Bu esnada 1869 yılından buyana iki ülke arasında devam eden vatandaşlık
sorunun çözme görüşmelerinde sonuca varılarak 1874 yılında imzalanan antlaşma Senato’nun metni değiştirmesi nedeni ile yürürlüğe girmedi. Oysa benzer antlaşma Almanya ile ABD arasında yürürlükteydi.
Senato, Ermeni göçmenlerin yönlendirmesi ile metni değiştirme
gereği duymuştu.91 Amerika’ya giden Ermeni göçmenler ile ilgili en
önemli sorun, göç edenlerin arasında çok sayıda Taşnak ve Hınçak
komitacısı bulunmasıdır. Komitacılar Amerika’da Osmanlı karşıtı çalışmalarını
rahatlıkla devam ettirebiliyorlardı ve kamuoyunu Türkler aleyhine
kışkırtıyor lardı. 92 

Bir türlü engellenemeyen bu durum daha sonraki yıllarda umulmadık büyüklükte sorunlara neden olacaktır.
Amerika ile Osmanlı Devleti arasında sonradan Amerikan vatandaşlığı
kazanmış olan Osmanlı vatandaşlarının, askerlik ve vergi ödeme,
Osmanlı hukukuna tabi olma tartışmaları 1900 yılına kadar devam etti.
Bu konu ile ilgili olarak 1890 yılında yeniden ele alınan 1874 antlaşmasını
II. Abdülhamit onaylamayı reddetmişti. 1899 yılında konu yeniden
ele alındı fakat, II. Abdülhamit daha çok Taşnak, Hınçak başta olmak
üzere diğer komitacı Ermeniler tarafından Osmanlı vatandaşlık yükümlülüklerinden ve hukuki sorumluluklardan kurtulmak için kullanılan
Amerikan vatandaşlığını ya gidenin kesinlikle geri dönmeyeceği sözünü
vermesi ya da vatandaşlığını değiştirmek için kendisine izin verilmesi
şartında diretince, Amerikan Yönetimi geri adım atmak zorunda kaldı
ve 1907 yılında Osmanlı ülkesine geri dönen vatandaşların burada
geçerli mazereti olmaksızın iki yıl kalması durumunda vatandaşlıklarını
kaybedecekleri hükmünü kabul etti.93

Böylece iki ülke arasında çeyrek yüzyıldan fazla sürmüş olan ve on
yıllardır suiistimal edilen vatandaşlık sorunu kısmen çözüme kavuşturulmuş
oldu. Karar özellikle Ermeniler tarafından şiddetle protesto edilmiştir fakat Amerikan Hükümeti bu konudaki kararlılığından vazgeçmemiştir.
Aynı yıllarda Amerika’ya göçmüş olan Hınçak mensubu Ermeni komitacılar, Osmanlı ülkesinde yaşayan Ermenileri isyana teşvik eden çok sayıda gazete ve mecmua yayınlamakta, bu yayınları gemiler ile Osmanlı topraklarında da dağıttırmaktaydı. Washington Elçisi Mavroyani Bey konu ile ilgili olarak ABD Dışişleri Bakanlığını sürekli uyararak, Ermeni gazetelerinden kesmiş olduğu propaganda yayınları protesto notalarının ekine koyuyordu.94 Misyonerler ile ilgili en küçük olumsuzluğu devlet meselesi yapmaktan çekinmeyen Amerikan
Hükümeti, Ermeni yayınları konusunu sürüncemede bırakmayı tercih  etmekteydi. Bu tartışmalar arasında 1897 yılında ABD’nin James B. Angel’i ortaelçi olarak İstanbul’a ataması II. Abdülhamit tarafından kabul edilmedi. Angel, misyoner teşkilatları ile olan yakın bağlantısı ve
Müslüman karşıtlığı ile bilinmekteydi.95

1909 yılında İttihat Terakki’nin iktidara gelmesi ile 1908 yılından
önce yabancı ülkelere göç etmiş olan Babıali’nin iznini alarak ayrılan
Rizaî ve izin almadan ayrılan Firaî Ermenilerin geri dönmesine izin
verilerek Osmanlı topraklarında bıraktıkları gayrimenkullerinin, tapu
kayıtlarını göstermeleri ya da Defter-i Hakani’deki kayıtlarda yer alması
durumunda iade edilmesine karar verildi. Böylece daha önce sayısız
mezalim yapmış komite ve komitacıların da geri dönmesine müsaade
olunmuş oldu.96 İttihat Terakki’nin bu kararı pek çok sorunu ve anlaşmazlığı
beraberinde getirdi. Çünkü, karar Ermeniler tarafından suiistimal
edildi ve göçen Ermenilerden boşalan mülklere yerleşmiş olan
Balkan göçmeni Müslümanlar kullanmakta oldukları mülklerin ellerinden
alınmasına itiraz etti.
1895 yılındaki tazminat krizine benzer olarak iki ülke arasında tazminat
ile ilgili diğer bir sorun Amerikalı misyoner Bayan Elene M. Stone’nun 3 Eylül 1901 tarihinde Bulgar çetecileri tarafından kaçırılması 97 ve Amerikan Hükümetinin Stone’nun kurtulması için gerekli tazminatın Osmanlı Devleti tarafından ödenmesi ısrarı sonucu ortaya çıktı. Amerikan Hükümeti uzun süre tazminatın Osmanlı Hükümeti tarafından ödenmesi için Babıali üzerinde baskı oluşturduktan sonra, Osmanlı Hükümetinin Misyoner Stone’nun kaçırılmasından sorumlu olamayacağı ve tazminatın Kongre kararı ile ABD Hükümeti tarafından
ABD’li Misyonerlerin Osmanlı Topraklarında ki Faaliyetleri 167
ya da Amerikan vatandaşları arasında toplanarak ödenmesine karar
verildi.98

İki ülke arasında krize neden olan Stone’nun daha sonra Bulgarların
Osmanlı karşıtı propagandasına yardımcı olmak amacıyla kendi rızasıyla
Bulgar çeteciler ile kaçarak olaya rehin alındığı süsü verildiği
anlaşılacaktır.

1905 yılına varıldığında Ermeni çetelerinin artan faaliyetleri ve başkaldırı
teşebbüslerine karşı tedbirler alınmaya başlandı. Alınan tedbirler kapsamında Osmanlı topraklarına daktilo makinesi sokulması yasaklandı.

Çünkü Ermeni çetelerinin daktilo makinelerinde çoğalttıkları muzır neşriyatın kaynağının tespit edilmesi mümkün olamamaktaydı.

Bu amaçla aynı yılın Ağustos ayında Amerika’dan gelen 19 daktilo
makinesine el konuldu. Amerikan ve İngiliz elçilikleri el konulan daktiloların
ülkeye girişine izin verilmesi için yoğun bir çaba içerisine girdiler.
Babıali ise ticari amaçlar için kullanılacakları ispatlanıncaya kadar
19 daktilonun geri verilmeyeceğini her iki elçiliğe bildirdi.99 Amerikan
şirketleri daha sonra Arap alfabesi yazmayı mümkün kılan daktilo
makineleri üreterek Osmanlı topraklarına gönderdiler fakat Trabzon
gümrüğünde bu makinelere de el konuldu.100

Bu esnada Ermeni çetelerinin faaliyetleri devam ediyordu. Osmanlı topraklarında huzur ve güven bozucu faaliyette bulunan ve iç güvenliği sarsıcı eylemler yapan Taşnak, Hınçak ve Armenakan mensubu komitacılar yakalandıklarında Amerikan vatandaşlığından kazanmış oldukları pasaportlar ile Amerikan elçiliklerinin korunmasına sığınmakta böylece işledikleri suçlar cezasız kalmaktaydı. Daha önceki yıllarda da sorun teşkil eden bu duruma örnek, Osmanlı uyruğu iken sonradan Amerikan vatandaşlığına geçen Charles Vartaniyan ve Hovanes Afariyan adlı Ermeni’lerin iki ülke arasında yaratmış olduğu gerilimdir.101
1905 yılı Eylül ayında Ermeni çetelerine para yardımında bulunmayı reddettiği için Apik Efendi adlı zengin bir Ermeni’yi öldürdükleri suçlaması ile tutuklanan Vartaniyan ölüm, Afariyan ise 15 yıl kürek cezasına çarptırıldı. Amerikan elçiliği 1830 antlaşmasının dördüncü maddesine göre iki suçlunun hemen kendilerine teslim edilmesini talep etmekte gecikmedi. Ortaelçi Leishman, Dışişleri Bakanlığından da gelen talimatlar doğrultusunda katil iki Ermeni’den ziyade bundan sonraki benzer hadiselerde dördüncü maddeden doğduğuna inandıkları kapitüler haklarının tartışmaya açılacağı korkusu ile suçluların kendilerine iade
edilmesi için ısrarcı olmak kararındaydı.102

Hadise II. Abdülhamit’e Ermeni çeteciler tarafından düzenlenen suikast girişiminin hemen sonrasında gerçekleştiği için farklı bir boyut kazandı. Aslında Amerikan elçisi Leishman da dördüncü madde dolayısıyla elde ettiklerini düşündükleri kapitüler yargılama haklarının pek çok adaletsizliğe yol açtığının farkındaydı. Buna rağmen bir kere elde edilen ayrıcalıktan da vazgeçme niyetinde değillerdi. Amerikan elçiliğine Babıali tarafından verilen cevapta söz konusu kişilerin Osmanlı hükümetinin izni olmadan Amerikan vatandaşlığına geçmeleri dolayısıyla işlemin geçersiz olduğu ayrıca dördüncü maddenin de düşünüldüğü şekilde kapitüler haklar sağlamadığı bildirildi.103 Amerikan elçisinin ısrarı sonucu ölüm cezasına çarptırılan Vartaniyan’ın cezasının infazı
ertelendi. 1906 yılının diğer önemli olayı ABD tarafının uzun süredir istemekte olduğu orta elçiliğin düzeyinin büyükelçiliğe yükseltilmesi talebinin Babıali tarafından kabul edilmesi ve Ortaelçi Leishman’ın görevde iken Büyükelçi olarak atamasının yapılmasıdır.104 Daha önce 1904 yılında Amerikan Hükümeti her iki ülke arasında orta elçi düzeyinde yürüyen diplomatik ilişkileri büyükelçilik düzeyine çıkarma isteğinde idi ve bu istek Osmanlı hükümetine bildirilmişti. II. Abdülhamit, büyükelçiliğin getireceği bütçe yükü gerekçesiyle bu talebi daha sonra gerçekleştirilmek üzere ertelemişti.105

Bu dönemdeki diğer bir sorun da Edirne, Trabzon, Ordu, Nevşehir,
Konya ve Ankara illerinde misyonerlerin İncil satışına çıkartılan zorluklardır.
Amerikan Elçiliği İngiliz Büyükelçiliği’nin de yardımıyla misyonerlerin
İncilleri rahatlıkla satabilmesi ya da dağıtabilmesi için Babıali üzerinde baskı oluşturmuştu.106 1908 yılında İttihat Terakki’nin zorlaması ile anayasanın ilan edilmesi ve Meclis’in toplanmasından sonra, Yeni Hükümet tarafından Abdülhamit döneminde İncil satışları ve daktilo makineleri üzerine konulmuş olan yasak kaldırıldı. Amerika’daki gazeteler 1908’de Anayasa’nın ilan edilmesini olumlu bir gelişme olarak değerlendirmişlerdi.107
1909 yılında gerçekleşen 31 Mart vakası ile ilgili gelişmeler Ortaelçi
Leishman tarafından Washington’a gün gün rapor edilmiştir. Olaylar
esnasında çoğunluğu misyoner olan Amerikan vatandaşlarını korumak
ve Ermenilere yönelik sözde saldırıları engellemek için iki Amerikan
gemisi Mersin ve İskenderiye limanlarına gönderildi.108 31 Mart vakası
dolayısıyla ortaya çıkan belirsizlik ortamında Hınçak çetelerinin de kışkırtması
ile Adana, Sis, Haçin ve diğer bazı şehirlerdeki Hınçak komitacılarının
yönlendirmesindeki ayaklanma teşebbüsünde bulunulmuş ABD’li Misyonerlerin Osmanlı Topraklarında ki Faaliyetleri 169 bu bölgelerde Ermeniler ile kendilerini savunan Türkler arasında çatışmalar çıkmıştı. Ermeni komitacıların çıkartmış olduğu bu karışıklıklar Amerikan kamuoyuna “Ermeniler katlediliyor” şeklinde servis edilmekteydi.109
Amerikalılar; İncil satışı, misyoner faaliyetleri, misyoner müesseseleri,
yabancıların mülk edinmesi, misyoner yayınları, vatandaşlık değiştiren
tebaa, Yahudilerin Filistin’e yerleşimi gibi konularda kendilerine sürekli
zorluk çıkartan II. Abdülhamit’in tahttan indirilmesini memnuniyetle
karşıladı. Amerikan elçisine göre yeni dönemde Türkiye çok daha hızlı
kalkınacaktı.110
1909 yılı Amerikan dış politikasında keskin dönüşlerin ve değişimlerin
yaşandığı bir yıldır. Bu tarihe kadar “Monroe Doktrini” kapsamında
Atlantik ötesi çekişme ve çatışmalara çok fazla bulaşmamaya çalışan
ABD, İspanya savaşındaki galibiyetinin verdiği özgüvenle küresel bir
güç olma yolunda adımlar atmaya başladı. Bu amaçla ilk olarak Dışişleri
Bakanlığı’nda yapısal değişimler yapılarak; Uzakdoğu, Latin Amerika,
Yakındoğu ve Batı Avrupa Bölümleri kuruldu. Belirtilen yapısal değişiklikler
ABD dış politikasını daha profesyonel bir zemine oturttu. Teşkilat
yapısı yeniden organize edilen Dışişleri Bakanlığının Yakındoğu
Bölümü’nün ilgi alanını oluşturan toprakların hemen tamamı Osmanlı
Devleti sınırları içerisinde yer alıyordu.111

II. Abdülhamit Dönemi (1876-1909) Türk-Amerikan ilişkilerinde
bunalımlarla dolu bir dönem olsa da, bu dönemde yoğunlaşmış, siyasi
ve kültürel sahalarda kayda değer ilerlemeler kaydedilmişti. Osmanlı
Devleti 1889 tarihindeki sel ve hemen akabinde 1894 tarihindeki
yangın felaketi ile karşılaşınca Amerika Birleşik Devletlerine yardım
göndermiş buna karşılık da, 1894 İstanbul Depreminde Amerikalılar
Osmanlı halkına yardım göndererek karşılık vermişti.112 Avrupa
Denge siyaseti içerisinde Amerika ile yakınlaşarak yeni bir güç merkezi
ile işbirliğinde bulunmak isteyen Abdülhamit, zaman zaman ABD
Donanmasında görevli olup Türk Karasularında bulunan subaylara ve
Amerikan elçilerinin eşlerine liyakat nişanları vererek temasları sıcak
tutmaya çalışmıştı.113

İki ülke arasındaki ilişkileri ilerletmek amacıyla, 1894 yılında II.
Abdülhamit, Kongre’deki Osmanlı Devleti ile ilgili olumlu sözleri için
ABD Başkanı S. Grover Cleveland’a bir tebrik mesajı göndermişti.114
Mesaj Amerikan Hükümet katlarında memnuniyetle karşılansa da II.
Abdülhamit’in evrensel siyaseti ve Amerika ile yakınlaşma çabaları
Okyanus ötesinde istenilen beklenti ve sıcaklığı hiçbir zaman bulamamıştır.
Amerikan siyaseti pragmatizm üzerinde yürüyordu ve Amerikan
halkı kuruluşta prensip edindiği püriten ahlak ve bu doğrultudaki
Hıristiyan milliyetçisi tutumdan vazgeçmeye niyetli değildi.
Amerika Birleşik Devletleri’nin İstanbul’daki diplomatik görevlilerinin
kendi vatandaşlarının lehine sürekli Osmanlı içişlerine karışmasına
rağmen Osmanlı Devleti’nin Amerika topraklarındaki diplomatik temsilcileri
bu ülkede bulunan az sayıdaki Osmanlı vatandaşı lehine çok nadiren Amerikan makamları nezdinde girişimde bulunmaktaydı. Bahse konu az sayıdaki girişimlerden de çok fazla netice elde edilememiştir.
Etkin katılımda bulunulan ender olaylardan bir tanesi Güney Omaha
anlaşmazlığıdır. 1909 yılının Şubat ayı başlarında Nebraska Eyaleti’nin
Güney Omaha Kasabası’nda Yunanlı işçilerin neden olduğu çatışma
ortamında Avusturyalı ve Yunanlı işçilerin yanında olaylarla ilgileri
olmamasına rağmen Osmanlı vatandaşı işçiler de zarar görmüştü.115
Suçsuz olmalarına rağmen bazı Osmanlı vatandaşlarının polis tarafından
tutuklanarak kefalet talep edilmesi üzerine Washington’daki
Osmanlı Elçiliği olaydan yaklaşık bir buçuk yıl sonra sözlü bir nota ile
Amerika Dışişleri Bakanlığı’na başvurarak Osmanlı vatandaşlarından
Güney Omaha polisi tarafından istenilen 250$ tutarındaki tazminatın
karşılanmasını ya da bu talepten vazgeçilmesini istedi. Bakanlık sözlü
notayı aldığı notunu elçiliğe bildirmekle yetindi.116 Osmanlı Elçiliği
yukarıdaki miktara ek olarak Amerikan makamlarından vatandaşlarının
zararlarının karşılanması için 1.734$ talep etmişti. Amerikan Hükümeti
1916 yılında Güney Omaha’daki olaylarda sorumluluğunu kabul etmeyerek
Osmanlı Devleti’ne toplam 230$ tazminat ödenmesine karar
verdi.117
1911 yılında I. Balkan savaşı patlak vermiş, Türk orduları Balkan Devletleri karşısında hızlı bir şekilde çözülmeye başlamıştı. Gelişmeler üzerine Amerikalılar misyoner okulları ve teşkilatlarının güvenliğini garanti altına almak için çalışma başlattılar. İstanbul’un işgali durumunda Üsküdar’daki misyoner okulları ve Robert Koleji ilk olarak korunacak kurumlardı. Özellikle Robert Koleji’nde Yunan ve Bulgar öğrenciler eğitim görüyordu.118 Amerikan Hükümeti İtalya ve Balkan Savaşları esnasında tarafsız kalan ABD misyoner teşkilat ve mülklerinin güvenliğini garanti altına almak için Osmanlı Karasularına; Türk Karasularında bulunan U.S.S. Scorpion’a ek olarak iki zırhlı savaş gemisinden oluşan bir filo gönderdi.119

ABD’li Misyonerlerin Osmanlı Topraklarında ki Faaliyetleri 171
1913 yılında Alman asıllı bir Yahudi olan Henry Morgenthau
Büyükelçi olarak İstanbul’a atandı.120 Morgenthau’nun atandığı
dönemde Yunanistan ile Osmanlı Devleti arasındaki anlaşmazlıkların
boyutu her geçen gün artan bir devreye girmişti. Osmanlı Hükümeti
Yunanistan’a bırakmak zorunda kaldığı adaları geri almak istediği için
rekabet denize kaymıştı. Osmanlı Devleti’nin donanmasını güçlendirme
çalışmalarına karşı Yunanistan da Amerika’nın Idaho ve Mississippi
savaş gemilerini satın almak için girişimde bulunmuştu. Bu haberin
duyulması üzerine Cemal Paşa bizzat Morgenthau ile, Washington
Büyükelçisi Ahmet Rüstem Bey ise Başkan Wilson ile şahsen görüşerek
gemilerin Yunanistan’a satışını engellemek istedi, fakat bu girişimde
başarılı olunamadı. Morgenthau, günlüğünde savaş gemilerinin satışına,
Almanların da engellemeye çalıştığını fakat Yunanlıların gemileri satın
alarak donanmalarını üstün konuma getirdiklerini kaydetmektedir.121
Gemilerin Yunanistan’a satışı Morgenthau’yu memnun etmişti.
Bu şartlar altında 1914 yılında gelindi ve I. Dünya Savaşı’nın arafesinde
kapitülasyonların kaldırılmasına karar verildi. Enver Paşa kapitülasyonların
kaldırılması kararı yürürlüğe konulmadan önce Amerikan Büyükelçisi Morgenthau ile görüşerek destek istedi. Morgenthau ise, gümrük vergileri üzerindeki ticari kapitülasyonların tartışılabileceği fakat adli kapitülasyonların kaldırılmasının kabul edilemeyeceği cevabını verdi. Morgenthau, Enver Paşa’nın Türk mahkemelerinde Amerikan yargıç görevlendirilmesi teklifini de uygulanamayacağı için kabul etmedi.122 Morgenthau’nun muhalefeti dikkate alınmayarak tüm büyükelçiliklere 1 ekim 1914 tarihinden itibaren kapitülasyonların artık yürürlükte olmayacağı bildirildi. Böylece Türk-Amerikan ilişkilerinde kapitüler haklardan doğan pek çok sorunun yaşandığı 84 yıllık bir
dönem de sona ermiş oldu.

Sonuç

Misyonerler ilk olarak Osmanlı topraklarına geldiklerinde Müslümanları Hıristiyanlaştırmayı denemişler fakat başarılı olamayarak bundan vazgeçmişlerdi. 1913 yılında merkezden gelen bir emirle Müslüman Türklerin Hıristiyanlaş tırılması için çalışmaların yoğunlaştırılması kararlaştırıldı. Resmi tepkiden kaçınılarak Hıristiyanlaş tırma faaliyeti gizlice yürütülecekti. Bu amaçla, anaokulları, çocuk ve gençlik, kadın ve kız kulüpleri kurularak faaliyetler bunların altında yürütülecek, okuma yazma bilmeyenlerin evine gidilerek propaganda yapılacaktı.
Milli Mücadele sonrasındaki gelişmeler bu girişimi sonuçsuz bırakmıştır.
İlk misyonerlerin Osmanlı topraklarına ayak basmasından I. Dünya Savaşı’nın başladığı yıl olan 1914 tarihine kadar geçen sürede artık Osmanlı topraklarındaki örgütlenme ve kurumsallaşma çalışmalarını tamamlayan misyonerlerin resmi olarak iki yüze yakın kilisesi ve on binden fazla kilise üyesi cemaatleri vardı. Misyonerlerin pervasızlıkları ve kanun, kural tanımayan eylemleri o derece ileri gitmiştir ki, I. Dünya Savaşı öncesine kadar geçen 20 yıllık sürede Amerikan Hükümeti, İstanbul’daki Amerikan diplomatik temsilciliği, Osmanlı Devleti’nin
değişik yerlerindeki Amerikan konsoloslukları ve Babıali arasındaki yazışma, görüşme ve raporlamaların büyük kısmı misyoner okulları, misyoner faaliyetleri ve ilgili kurumları, misyoner okullarına ve kurumlarına uygulanan gümrük şikâyetleri, misyonerlerin çalışmaları ilgili ayrıcalıklar, İncil satışları, misyonerlerin kamu güvenliğini tehdit eden yayınları, çalışmaları ve misyonerlerin sebep olduğu sorunlar, Osmanlı topraklarında misyonerlerin faaliyetlerinin kolaylaştırılması gibi konular teşkil etmiştir.

4 CÜ BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR,

***